Alışveriş Bağımlılığı Tedavi Edilir Mi?

Alışverişin özellikle kadınlar için önemli olduğunu söyleyen NP İstanbul Nöropsikiyatri Hastanesi Psikiyatri Uzmanı Dr. Barış Önen Ünsalver, alışveriş bağımlısı olan kişilerin günün büyük çoğunluğunda alışverişi düşündüklerini, bu durumun iş performansının düşmesinin yanı sıra kişinin sosyal yaşamını da etkilediğini söyledi. 

Dr. Ünsalver, “Bir insan, birçok faaliyet yapabilecekken sürekli olarak alışveriş yapmayı tercih ediyorsa ve bu durum yakınlarına, çevresine, iş ilişkilerine zarar veriyorsa, bağımlılıktan söz edilebilir” dedi. 

Alışveriş bağımlılığının tedavi edilebileceğini vurgulayan Dr. Ünsalver, alışveriş bağımlılığı ve tedavisiyle ilgili sorularımızı yanıtladı.

. Alışveriş yapmak özellikle kadınlar açısından güzel bir terapidir. Sıkılan insan alışverişe gider ve kafasını dağıtmaya çalışır. Neden alışveriş insanı rahatlatır?
Bunu bir spor faaliyeti gibi düşünebilirsiniz yürüyorsunuz, mağazalara bakıyorsunuz orada renkler, dokular, kokular var. Sosyalleşiyorsunuz, başka insanları görüyorsunuz. Yalnız olsanız bile başkalarının hayatları hakkında hayal kurabiliyorsunuz, özellikle bu kadınlar için geçerlidir. Sonuçta bir de ödülünüz oluyor diyelim ki güzel kaşmir bir kazak alıyorsunuz, onu üstünüze giydiğinizde belki bebekken annenizin sizi sardığı hissine kapılıyorsunuz ama siz bunu bilinçli olarak hatırlamıyorsunuz. 

O anda kişiyi bir coşku kaplıyor, beyinde de bunun karşılığı olan dopamin gibi bir maddenin salınımında artma oluyor. Bu, ödül aldığımızda, sevindiğimizde, mutlu olduğumuzda yükselen bir kimyasaldır, bu bize hoş bir his verir. Diyelim ki alışverişimizi bir toplantı, düğün ya da evimize gelecek misafir için yapmışsak bu, bir hazırlığın parçası olduğu için de sanki bir aşamayı atlamışsınız gibi ayrı bir hoşluk veriyor. 

Öylesine yani kişi bir şeylere kızdığı, üzüldüğü, bıkkınlık duyduğunda yaptığı alışverişte ise “Ben canımın istediğini yaparım, özgürüm” gibi bir his verebiliyor kişiye. Bu sebeplerden kaynaklanıyor biraz da bir şeyleri biriktirmek, kendini güvende hissetmek için. Atalarımızı düşünecek olursak kıtlıklar, açlıklar yaşamışlar. Yemek yemek, gerekli kıyafetleri giymek, barınak bunların hepsi hayatta kalmamızı destekleyen şeyler o yüzden bunları biriktirmenin verdiği mutluluk olabiliyor alışveriş. Çok faktörlü olarak insanlar alışveriş yapmaktan mutluluk duyuyorlar. 

“ALIŞVERİŞ BAĞIMLISI HAYALLERİNİ ALIŞVERİŞ YAPMAK ÜZERİNE KURAR”

. İnsanlar saydığınız bu faktörlerin etkisiyle alışverişe çıkınca rahatlıyorlar. Bir yandan da alışveriş bağımlılığı var, alışveriş bağımlılığı ne zaman söz konusudur? Kimlere alışveriş bağımlısı denir?
Alışveriş bağımlısı olan kişi, günün büyük çoğunluğunda alışverişi düşünür. Alışveriş yapmasa dahi, “Şu mağazaya gitsem, şu bilgisayarı alsam” der ya da hayallerini alışveriş yapmak üzerine kurar. Vaktinin büyük bir kısmını mağazaların önünde vitrin bakarak geçirirler. Sevdikleriyle, yakınlarıyla bir arada olacağı zamanı alışveriş merkezinde değerlendirir ya da internette alışveriş sitelerinde vakit geçirebilir. 

Alışveriş bağımlısının iş performansında düşme olabilir çünkü bu kişi vaktini bilgisayar başında bir rapor hazırlamaktan ziyade, alışveriş sitelerinde dolaşarak geçirir. Alışveriş bağımlısı, birçok faaliyet yapabilecekken kendini eğlendirmek için alışveriş yapmayı tercih ediyorsa, yakınlarına zarar veriyorsa, çevresine, iş ilişkilerine zarar veriyorsa alışveriş birçok şeyin önüne geçmişse bağımlılıktan söz etmek lazım. 

. Bu kişiler bütçesine de zarar verir mi?
Tabii ki bütçesine zarar verir. Belli dönemlerde insanlar çok harcama yapabilirler; bir hastalık olur, düğün olur, yeni bir ev alınabilir ama bütün bunlar yokken kişinin devamlı alışveriş yaparak borçlanması sağlıklı bir durum değil.

Bir kişi; kredi kartlarının sayısını arttırma ihtiyacı duyuyorsa, sık sık kredi kartının alt limitini ödüyorsa ve daha fazla çalışması gerekiyorsa mesela borçlarını karşılayabilmek için haftada 45-50 saat değil de 60-70 saat çalışmak zorundaysa bütçesini aşmaş demektir.

Bazen alışveriş bağımlısı sahip olmak istediği malı alabilmek için ufak tefek hırsızlıklar da yapabilir. Çevresine yalan söylemeye başlayabilir, yaptığı alışverişin miktarını daha düşük gösterebilir. Torbaları bir yerlere gizleyebilir, fiyat etiketlerini kesebilir. 

“Çok alışveriş yapıyorsun” denildiğinde öfkeyle tepki veriyor ve bunu kabullenmek istemiyorsa bunun alışveriş bağımlılığıyla ilişkili olduğunu düşünmemiz lazım. 

. Alışveriş bağımlısı olan kişilerin birtakım kişilik özellikleri var mıdır?
Alışveriş bir davranıştır. Bazen ihtiyaçlarımızı karşılamak için sağlıklı, sıradan, gündelik bir davranıştır ama bu davranış, birtakım amaçlara hizmet ediyorsa eğer diyelim ki mutsuzluğu, öfkeyi onarmak için, birilerinden intikam almak için kullanılıyorsa bu problemli bir davranış haline geliyor. Bunu besleyen temel kişilik özellikleri de olabiliyor. 

Mesela takıntılı kişiler ya da kendisiyle ilgili özgüven eksikliği olan kişiler hep hayatta başkalarıyla rekabet etmiş kişilerdir.  Sorun çözme becerisi konusunda yetersiz kişiler alışveriş davranışına yönelebilir. Ayrıca bir de alışverişçilerin tipleri vardır, her alışveriş bağımlısı aynı kategoriye girmiyor. 

“ALIŞVERİŞTEN SONRA SUÇLULUK DUYUYOR MUSUNUZ?”

. “Alışveriş bağımlılığının farklı tipleri var” dediniz. Bunlar ne tip insanlar, birbirlerinden ayrılan noktalar nelerdir?
BLUMİK ALIŞVERİŞ BAĞIMLILARI: Bulimia bir yeme bozukluğudur ve bulimia hastası olan kişi, tıkınırcasına yemek yer sonra kendini suçlu hisseder ve kusar. Blumik alışverişçiler de tıpkı bunun gibi öfkelendiği ya da hüzünlendiğinde kendisini alışveriş yapmaya verir. Dükkanlara girer, hesapsız kitapsız torbalar dolusu alışveriş yapar belki kredi kartı limitlerini aşar ve çoğunlukla yalnız başına yapar bu alışverişi ve bittiği zaman bir rahatlama hisseder adeta bir maratondan çıkmış gibi…

Sonrasında suçluluk duygusu gelir ve blumik alışverişçiler genelde aldıklarını geri verip veremeyeceklerini kontrol ederler. Geri veremeyecekleri yerlerden alışveriş yapmak istemezler bu kişilerin aynı zamanda hakikaten yeme bozukluğu da olabilir; alışveriş davranışında olduğu gibi.

Bu kişiler nöbet halinde alışveriş yaparlar, bir ay hiç alışveriş yapmayıp duygusal bir tetikleyiciyle gidip kendini kaybedercesine alışveriş yapabilir. 

PAZARLIKÇI ALIŞVERİŞ BAĞIMLILARI: Birilerini alt etme peşindedirler ne kadar akıllı olduklarını ispat etme ve birilerinden üstün olduklarını gösterme çabasındadırlar. Yetersizlik duyguları buna eşlik edebilir ve devamlı; nerede ne kadar ucuza bir ürün bulduklarını, bir yerde outlet bulduklarını, kimi nasıl kandırdıklarını düşünüp bundan haz duyarlar. Aslında araştırma peşindedirler; kataloglar, indirim ilanlarını takip ederler ve nereden ne kadar kazanacım olabilir diye hesap yaparlar sürekli. 

Bir yandan pazarlık edip bir ürünü ucuza kapatmaya çalışıp bir yandan da gereksiz bir sürü masraf içerisine girerler. Orada o pazarlığı kazanmak bir güç duygusu verir. Bir şeyleri başarmış olmanın rahatlığı ve huzurunu verir bu kişilere.

TAKINTILI ALIŞVERİŞ BAĞIMLILARI: Bir şeyleri biriktirmek, bir şeyleri saklamak, koleksiyon yapmak ya da belli markaları giymek ve o markayla bütünleşmek, her şeyde en iyi olma çabasında olan kişilerdir. Onların yaptıkları alışveriş sanki kimliklerinin bir parçası gibi olabilir. En iyi saati en pahalı saati takmak, herkeste bulunmayan şeye sahip olmak ve onu takıntılı bir şekilde düşünmek. Alamıyorsam ne olacak diye düşünmezler mutlaka sahip olmalıyım diye düşünürler. 

BAŞKALARI İÇİN ALIŞVERİŞ BAĞIMLILARI: Başkalarına bağımlı olan kişiler ise belki bu daha az bahsedilen kısım ama önemlidir, çünkü bu kişiler kendileri için alışveriş yapmazlar. Başkalarını mutlu etmek için, onların sevgisini kazanmak için alışveriş yaparlar. Ne kadar borçlandıklarını da fark etmezler. 

Böyleleri, bağımlı kişilik özellikleri olan kişilerdir; kendilerini yalnız başına hayatta mutlu hissedemeyen, sevilmemiş hisseden kişilerdir. Belki çok seviliyor olabilirler belki hayatta çok başarılı da olabilirler ama içsel olarak böyle hissetmezler ve birilerine aldıkları hoş hediyelerle onları çevrelerinde tutacaklarını düşünürler. 

İMAJ İÇİN ALIŞVERİŞ BAĞIMLILARI: Bu tarz kişiler de imaj için alışveriş yaparlar. Olmayan bir kişilik yapısı ya da olmayan bir başarı imajı verip kendini güçlü gösterebilme çabasındadırlar. Mesela çok lüks bir araba almak, aslında taksitlerini ödeyemeyeceği bir evde oturmak; bunlar hep imaj için, büyük bir grubun parçası olmak içindir. 

“ALIŞVERİŞ BAĞIMLILIĞI BOŞANMAYA NEDEN OLABİLİYOR”

. Alışveriş bağımlılığı ikili ilişkileri nasıl etkiliyor? Bu yüzden boşanan ve ayrılan partnerler oluyor mu?
Alışveriş bağımlılığı, bağımlı kişi dışında çevresini de etkileyen bir sorun. Davranışsal bağımlılıklar grubu içerisinde inceleniyor. Mesela çalışmayan bir kişiyseniz anne ve babanızın ya da eşinizin kredi kartını kullanmanız gerekir. Eğer çalışıyorsanız belki çocuğunuza ya da eşinize harcayacağınız paradan kısmanız gerekir. Bu alışveriş yüzünden insanlar bir şeylerden mahrum kalırlar. Alışveriş bağımlılığı aile içinde çatışmalara neden olan bir konu ve hakikaten boşanmalarla sonuçlanabiliyor. 

Bazen de problemin kronikleşmesine neden olabiliyor eğer ki alışveriş problemi olmayan taraf, bağımlı kişilik yapısındaysa alışveriş problemi olan kişinin harcamasını destekliyor bir anlamda sorunlu davranışı destekliyor. Sorunu göstermiyor ve işbirliği yapmış oluyor ve asıl problem daha da derine gitmiş oluyor. Bir de ilişkilerde güç dengesi değişiyor. 

Bağımlı olan kişi kendisini daha güçsüz hissediyor; maddi ve manevi anlamda. Çünkü örneğin kişinin 150 tane ayakkabısı var; eşi ile ortak kullandığı odanın büyük bir kısmını bunlarla işgal ediyor. Eşi kişiye serzenişte bulunduğunda çok kızamıyor çünkü kişi de bir şeylerin yolunda gitmediğinin farkında belki bu durum, şikayeti söylemeyi engelliyor. İlişkilerde bu tür kendinden feragat etme söz konusu olabiliyor ve başka problemlerin de çözümsüz kalmasına neden oluyor. 

“ALIŞVERİŞ BAĞIMLISI HIRSIZLIK BİLE YAPABİLİR”

. Alışveriş bağımlılığı, bir dürtü kontrol bozukluğu. Bu duruma eşlik edenbaşka kontrol bozuklukları da olabiliyor mu?
Elbette, mesela kleptomani yani çalma hastalığı eşlik edebilir çünkü bağımlılık çok ileri bir boyuta vardıysa kişi, çalarak da elde etmek isteyebilir. 

Sanal bağımlılıklar içerisinde internet bağımlılığı, internette oyun oynama bağımlılığı, patolojik kumar olabilir. Kişi kumar oynayarak da para kazanmaya çalışabilir, bunun dışında alkol ve madde bağımlılıkları da olabilir. Bütün bunlar dürtü kontrolünün problemli olduğu alanlardır. 

. Alışveriş bağımlılığına eşlik eden bazı ruhsal hastalıklar ya da bedensel, nörolojik hastalıklar var mı? Bazı ilaçların yan etkisi olarak da alışveriş bağımlılığı ortaya çıkabilir mi?
Depresyon bunlardan en çok bahsedilenidir. Kişi mutsuz olduğu zaman alışveriş yaparak canlanmaya çalışıyor. Depresyonu ötelemenin bir parçası olabiliyor alışveriş yapmak. Bu kişiler alışveriş bağımlısı olmayabilir ama depresyon sırasında alışveriş yapabiliyor. Eğer depresyon tedavi edilmezse alışveriş kendi başına da bir problem haline gelebilir. 

Bir diğeri obsesif kompulsif bozukluk yani takıntı, zorlantı. Kişinin bir şeyleri biriktirmeyle ilgili bir takıntısı vardır ve bunun bir parçası olarak devamlı bardak, tabak alıyor olabilir. Kişinin böyle bir alışveriş sorunu olabilir, bunun dışında yeme bozukluklarında; anoreksiya ya da bulimia hastalarında da alışveriş bozukluğu olabilir.

Nörolojik hastalıklardan mesela parkinson hastalığının tedavisinde kullanılan dopamin maddesini artırıcı ilaçlar, alışveriş davranışının da artmasına neden olur. Bunun dışında huzursuz bacak sendromun tedavisinde kullanılan ilaçlar da alışverişe yönlendiren ilaçlardır.

Bir de bazı kişilerde depresyon tedavisinde kullanılan ilaçlar mani dediğimiz bir tabloya kaymaya neden olur. Bu her hasta için geçerli değildir, her antidepresan alanda olmaz. Belli bir genetik yatkınlığı olan kişi, antidepresan kullanırken maniye doğru kayar ve o dönemde aşırı ve anlamsız alışverişler yapabilir. 

“ALIŞVERİŞ, SORUNLARLA BAŞA ÇIKMA YÖNTEMİ”

. Alışveriş bağımlılığından kurtulmak mümkün müdür? Psikoterapinin yeri nedir, ilaç tedavisi uygulanır mı? Eğer kişide alışveriş bağımlılığı söz konusu ise tedaviyle bu sorundan kurtulması ne kadar zaman alır?
Alışveriş bağımlılığının tedavisi vardır ama öncelikle sebeplerini araştırmak gerekiyor. Bunu tetikleyen psikolojik faktörler nedir, biyolojik faktörler nelerdir diye. Eğer depresyona ya da obsesif kompulsif bozukluğa bağlıysa buna yönelik ilaçlarla, antidepresanlarla tedaviden fayda görülebilir ama çoğunlukla psikoterapi de tedavinin bir parçası olmak zorunda. 

Özellikle kişinin alışveriş davranışını nasıl söndürebileceğini, yerine neler koyabileceğini, stresle nasıl başa çıkabileceğini öğrenmesi lazım çünkü alışveriş davranışı sorunlarla başa çıkmanın bir yöntemidir. 

Bunun yerine kişi kendini nasıl geliştirebilir bunu araştırmak gerekiyor. Bazen de dürtü kontrol bozuklukları içerisinde yer aldığı için dürtü kontrolünü sağlayan ilaçlar var. Bunların da tedaviye eklenmesi gerekir. Diğer yandan süreç kişiden kişiye değişebilir. Bu sadece depresyonun bir parçasıysa belki çok kısa sürede iyileşecektir ama eğer 5-10 senedir kişinin alışveriş sorunu varsa belki en azından 1-2 sene düzenli olarak psikoterapiye gelmesi gerekir. İlaçların etkisi genelde ikinci ya da üçüncü aylarda ortaya çıkar.