Demir Eksikliği Anemisi

. Anemi nedir?
Vücudumuzdaki bütün hücreler kandan oksijeni alıp kullanır, metabolizma sonucunda açığa çıkan karbondioksiti kana geri verir. Her nefes alıp verişte havadaki oksijeni alır, karbondioksiti dışarıya atarız. Bu gaz alışverişi kırmızı kan hücreleri (alyuvarlar= eritrositler) içinde bulunan hemoglobin adlı bir protein tarafından yapılır. Hemoglobin değeri yaşa ve cinsiyete göre değişir. Erişkin bir kadında 12-16 gr/dl, erişkin bir erkekte 14-18 gr/dl arasında olması gerekir. Hemoglobin değerinin normalden az olmasına anemi (kansızlık) denir.

. Anemi neden olur?
Kan hücreleri böbreklerden salgılanan uyarıcı bir hormon sayesinde kemik iliğinde üretilir, damarlarda dolaşır, yaşlanan kan hücreleri dalakta parçalanarak temizlenir. Kan hücrelerinin normal bir şekilde yapılması için demir, folik asit, B12 vitamini gibi vitamin ve minerallere ihtiyacı vardır. Kanama ile kan kaybı, barsaklardan gıda emilimini bozan hastalıklar, yetersiz beslenme, böbrek yetersizliği, dalağın aşırı büyümesi, kemik iliğinin yetersiz veya bozuk çalışması, iltihabi hastalıklar en önemli anemi nedenleridir.  Maalesef ülkemizde gelişme çağındaki çocuklarda ve doğurganlık çağındaki kadınlarda demir eksikliği anemisi gelişmiş ülkelere kıyasla oldukça fazladır. En önemli sebep yetersiz beslenme ve kadınlarda uzamış adet kanamalarının olmasıdır.

. Demir eksikliği anemisi nedir?
Demir kan kücreleri, deri ve mukoza hücrelerinin gelişimi için çok önemli bir elementtir. Demir barsakta emildikten sonra kanda özel taşıyıcılar ile taşınır, bir kısmı depolanır. Eğer kanda  demir azalır, depolarda demir kalmazsa demir eksikliği alyuvarların yapımı bozulur, anemisi ortaya çıkar.

. Demir eksikliği anemisinde belirti ve bulgular nelerdir?
Demir eksikliği anemisinde belirti ve bulgular, aneminin ağırlığı ve süresi ile yakından ilişkilidir. Anemi ne kadar fazla ise dokulara oksijen taşınması o kadar azalacaktır. Kalp daha fazla çalışarak dokuların oksijen açığını kapatmaya uğraşacaktır. Sonuçta halsizlik, çabuk yorulma, sürekli dinlenme isteği, ufak eforlarda bile nefes darlığı, çarpıntı, göğüs ağrısı yakınmaları ortaya çıkar. Demir eksikliğinde tırnaklarda yassı çukurlar oluşabilir (kaşık tırnak), kırılma ve ayrışma görülebilir. Saç dökülmesi, saçlarda incelme ve kırılma olabilir. Dudak kenarında çatlaklar, dil yüzeyinde düzleşme, ciltte kaşıntı ortaya çıkar. Bebeklerde ve çocuklarda demir eksikliği olduğunda iştah azalır, büyüme ve gelişme geri kalır. Demir eksikliği anemisi her yaş grubunda dikkat ve hafıza bozukluklarına neden olabilir. Ayrıca bağışıklık sistemi etkilendiğinden infeksiyonlara eğilim artar. Ağır demir eksikliği olan kişilerde normalde yenilmeyen maddeleri (kil, toprak, kağıt vb) yeme isteği (pika) görülebilmektedir. Bu bulgular görüldüğünde mutlaka doktora başvurulmalıdır. Demir eksikliğine neden olan durum dışarıya kanama ise buna özgü bulgular ortaya çıkar: aşırı adet kanaması, barsaktan kanama (dışkıyla birlikte kırmızı kan gelmesi yanında katran renkli dışkılama da mide-üst bağırsak kanamasını ifade eder), idrardan kanama (kırmızı idrar, koyu çay rengi idrar) görülebilir.

. Demir eksikliği anemisi kimlerde daha çok görülür?
Yenidoğan bebeklerde, hızlı gelişmenin olduğu  çocuklarda, adet gören kadınlarda, gebelerde demir eksikliği anemisi sık görülür. Bu grupta yer alan kişilerin rutin kontrollerinde kan sayımı (hemogram) yapılması önemlidir.  Erkeklerde ve menapozdaki kadınlarda demir eksikliği anemisi görülmemelidir, eğer varsa mutlaka mide ve barsaklar ülser, kanser vb bozukluklar açısından araştırılmalıdır.

. Demir eksikliği anemisinde beslenme nasıl olmalıdır?
Demirin barsaklardan emilimi sırasında asit ortama ihtiyacı vardır. Nişastalı gıdalar, süt ve süt ürünleri, aşırı çay-kahve ve kepekli ürün tüketimi gıdadaki demirin emilimini azaltmaktadır. C vitamini ve asit gıdalar ise emilimi arttırmaktadır. Demir gıdalarda 2 farklı formda bulunur: ‘Hem demiri’ ve ‘Hem-olmayan demir’. Hem demirin kırmızı ette, sakatat ürünlerinde (karaciğer, dalak gibi), hindi etinde, kabuklu deniz ürünlerinde bulunur. Hem demirinin emilimi daha kolaydır. Karaciğer ve dalak hayvanların toksik maddeleri temizledikleri organlardır, aldıkları toksik maddeler buralarda birikmektedir. Bu nedenle günümüz şartlarında sağlıklı ortamlarda beslendiğine emin olmadığımız hayvanların sakatat ürünlerini tüketmek doğru değildir.  Kırmızı et en önemli demir kaynağıdır. Özellikle gelişme çağındaki çocukların bol bol kırmızı et tüketmesi gerekir. Et yenirken yanında ekmek, pilav, makarna gibi nişastalı ürünler yerine; salata veya sebze yemekleri tercih edilmelidir. Yumurta bir diğer önemli demir kaynağıdır. Yumurtanın portakal veya mandalina suyu ile tüketilmesi demir emilimini arttıracaktır.

Pekmez, kuru üzüm, baklagiller ‘Hem-olmayan’ demir içerirler. Bu tip gıdalar bol nişasta veya meyva şekeri içerdiğinden, demir emilimi çok daha azdır. Bunun yanında kalori değerleri çok fazladır, şişmanlatırlar. Zannedildiği gibi demir eksikliği anemisinde tedavi edici olarak kullanılamazlar.  Ortalama 100 mg elementer demir içeren bir adet demir kapsülü yerine neredeyse 1 su bardağı pekmez içmek gerekir ki, böyle bir tedaviyi birkaç ay sürdürmek mümkün değildir. Ispanak ve koyu yeşil yapraklı besinler de bilinenin aksine demir açısından zengin değildir.

. Demir ilaçlarını nasıl kullanmalıyım?
Demir eksikliği anemisinde hızlı, ekonomik ve etkili tedavi, +2 değerlikli (kolay emilen) demir preparatlarının kullanılmasına dayanır. Demir eksikliğinde aneminin derecesine göre doktorunuz günde kaç tane demir preparatı alacağınıza karar verir. Bu ilaçlar aç karnına kullanılır: yani yemekten 1 saat önce veya 2 saat sonra alınmalıdır. Emilimi arttırmak için 1-2 dilim mandalina- portakal yenebilir, suyu sıkılarak ilaçla birlikte içilebilir. Demir ilacı kullanırken aşırı çay-kahve ve süt ürünleri almaktan kaçınmanız gereklidir.

. Demir iğnelerini kullanmak daha etkili değil midir?
Demir eksikliği tedavisinde ilk basamakta demir tablet veya kapsülleri kullanılır. Ancak kişide yutma ile ilgili sorunlar, mide barsak hastalıkları, geçirilmiş operasyonlar, emilim bozuklukları varsa alınan demir etkili olamayabilir. Aslında hastaların sadece yüzde 1-2’sinde ağızdan alınan demir etkisiz kalmaktadır. Bu hastalarda demir kalçadan yapılan iğnelerle veya damardan verilebilir. Damardan demir uygulamasının bazı ciddi yan etkileri olabileceği için, mutlaka hastanede uygun denetim şartlarında  uygulanması gereklidir.

. Daha önce demir eksikliği anemisi tedavisi gördüm, kanım düzeldi. Ancak birkaç ay sonra kontrolde gene kansız çıktım. Ne yapmalıyım?
Demir eksikliğine neden olan durum (kanama, yetersiz demir alma, bağırsaktan emilim bozukluğu) ortadan kalkmazsa, ilaçları kestiğiniz anda yine demir depoları azalacak, anemi gelişecektir. Bu nedenle mutlaka aşırı demir kaybına yol açan durumu bulmak ve yok etmek gerekir. Aşırı adet kanaması yapan bir rahim miyomu, damla damla her gün kan kaybettiren bir hemoroid (basur), mide ülseri gibi kanama nedenleri araştırılmalı ve uygun tedavisi yapılmalıdır. Bazen kan kaybına neden olan durumu tamamen ortadan kaldırmak mümkün olmayabilir. Bu durumdaki hastalara anemi düzeldikten sonra koruyucu tedaviye (ayda belli günler demir ilacı kullanmak gibi) devam etmelidir.

Prof. Dr. Reyhan Küçükkaya
Florence Nightingale Hastanesi İç hastalıları-Hematoloji Bölümü
Bilim Üniversitesi Tıp Fakültesi Hematoloji Bilim Dalı Öğretim Üyesi