Kemik İliği Nakli Hangi Hastalıklar İçin Uygundur?

Kemik iliği nakli nedir? Kök hücre nakli ile kemik iliği nakli arasında fark var mıdır? Alıcı ile verici arasında aranan şartlar nelerdir? Kişilerin mutlaka akraba olması gerekir mi? Yarı uyumlu vericilerin kullanılmasındaki başarı tedaviye nasıl yansır? Kemik iliği nakli tedavinin başarısını nasıl etkiler? Her lösemiye her lenfomaya kemik iliği nakli önerilir mi? Vericilerden ilik nasıl alınır? Vericilerin hastanede yatması gerekir mi? Herhangi bir acı hissedilir mi? İşlem sonrasında herhangi bir risk var mıdır? Memorial Şişli Hastanesi Hematoloji ve Tıbbi Onkoloji Uzmanı Doç. Dr. Ulaş Darda Bayraktar kemik iliği nakli ile ilgili soruları Sağlığım İçin Herşey’de yanıtladı.

‘‘KEMİK İLİĞİ NAKLİ CERRAHİ BİR İŞLEM DEĞİLDİR’’

. Kemik iliği nakli nedir? Kök hücre nakli ile kemik iliği nakli arasında fark var mıdır?
“Kemik iliği kan hücrelerinin yapıldığı yerdir. Sıvı bir organdır. Kemiklerin arasındadır. Kemik iliği nakli cerrahi bir işlem değildir. Akut lösemi, lenfoma, meme kanseri ve genetik bazı hastalıklar için kullanılan bir yöntemdir. Kemik iliği nakli, bir başkasının kemik iliğini veya kan yapıcı kök hücrelerini bir hastaya kemoterapiden sonra verilmesidir. Bu işlem sonrasında hastanın kemik iliği, vericinin kemik iliği ile yer değiştirir. Hastanın yeni bir kemik iliği, yeni bir kan grubu ve yeni bir bağışıklık sistemi olur. Kemik iliği nakli bunun dışında, hastanın kendi kemik iliği alınıp yüksek doz kemoterapi sonrası hastaya geri verilerek yapılır. Fakat bu, hastanın kendi kemik iliği olduğun için bir nakil değildir. Bu, yüksek doz kemoterapi sonrası bir kurtarma işlemidir.

Bundan 20-30 sene önce kemik iliği naklinde, vericilerden kemik iliği kısa bir cerrahi sonrasında kemikten alınırdı. Fakat artık vericilerden cerrahi bir işlem gerekmeden kandan alınmaktadır. Bir makine kök hücreleri filtreler. Böylece kök hücre toplanır. Dolayısıyla kemik iliği de bir kök hücre naklidir. Bunun dışında henüz standart olmayan kök hücrelerin kullanıldığı başka alanlar da vardır. Kalp hastalığında, kalp kasları gücünü kaybetmiş ve yeterince pompalamıyorsa kök hücrelerinin de denendiği olmuştur. Bunun dışında sinirlerin etkilendiği durumlarda kök hücrelerin kullanıldığı çalışmalar vardır. Bunlara da kök hücre nakli denilebilir. Ama en sık yapılan kök hücre nakli, kemik iliğidir; kan yapıcı kök hücre naklidir.”

DOKU UYUMLULUĞU ŞART

. Alıcı ile verici arasında aranan şartlar nelerdir? Kişilerin mutlaka akraba olması gerekir mi?
“Kemik iliği naklinde en ideal verici, tam uyumlu kardeştir. Tam uyumludan kasıt kan grubu uyumluluğu değil, doku uyumudur. Kemik iliği naklinde kan grubu uyumu şart değildir. Fakat doku uyumluluğu şarttır. Kardeşler tam uyumlu değilse başka vericiler bulunabilir. İkinci seçenek ise dokusu tam uyumlu yabancılardır. Aile dışı birisinden de alınabilir. Komşunuzun sizinle aynı dokuya sahip olma ihtimali bir milyonda birden daha düşüktür. Bunun için uluslararası ve ulusal bankalar vardır. Verici olmak isteyen insanlar kan verir. Kandan HLA testi alınır. O bankada bir bilgisayar veri tabanında tutulur. Daha sonra bir hastanın ihtiyacı olduğunda sistemde uygun bir vericinin olup olmamasına bakılır. Varsa hasta çağırılır. Hastadan kan alınır ve bulunan kök hücreler hastaya verilir. Üçüncü bir şık ise; tam uyumlu bir yabancı yoksa, akrabadan tam uyumlu olmayan vericilerin kullanılmasıdır. Anne-baba yüzde 50 uyumludur. Onun dışında çocukların hepsi yarı eşteniktir. Teyzeler, kuzenler bile kullanılabilir. Artık yarı uyumlu vericiler de kemik iliğinde kullanılabilmektedir.”

Doç. Dr. Ulaş Darda Bayraktar

‘‘İKİNCİ SEÇENEK TAM UYUMLU YABANCIDIR’’

. Yarı uyumlu vericilerin kullanılmasındaki başarı tedaviye nasıl yansır?
“Yarı uyumlu vericilerden yapılan nakiller 1980’lerde denenmiştir. Fakat o zamanki tekniklerle başarılı olunamamıştır. Ancak 1990’ların sonunda bu oran artmıştır. Son 10 senedir de yapımı artmaktadır. Çünkü artık başarı şansı yüksektir. İlk seçenek her zaman tam uyumlu vericilerdir. Çin’de en son yapılan araştırmada yabancıdan alınan tam uyumlu nakil ile akrabadan alınan yarı uyumlu nakil arasında bir fark bulunamamıştır. Nerdeyse eştir. Amerika’da da bu çalışmalarda gösterilmiştir. Ama bunlar hep geriye dönük çalışmalardır. Onun için, ‘yabancı tam uyumlu’dan akraba yarı uyumlu daha iyidir, sonucu çıkmaz. İkinci seçenek yine de tam uyumlu yabancıdır. O bulunamazsa üçüncü seçenek yarı uyumludur. Eskisine göre başarı oranı gayet yüksektir. Şuanda da ihtiyacı olan bir hastanın kesinlikle düşünmesi gereken bir seçenektir.”

‘‘HER AKUT LÖSEMİYE KEMİK NAKLİ YAPILMAZ’’

.  Kemik iliği nakli tedavinin başarısını nasıl etkiler? Her lösemiye her lenfomaya kemik iliği nakli önerilir mi?
“Her akut lösemiye kemik nakli yapılmaz. Bu, yüksek riskli olan lösemili hastalara yapılır. İlk akut lösemi tanısı konulduğunda hastanın hastalık süresince olan genetik değişikliklerine bakılır. Bu süreçte yüksek risk olan lösemiler bulunur. Bu hastalara bir kemoterapi sonrasında nakil olması tavsiye edilir. Onun dışında nüksetmiş lösemilerin hepsi yüksek risklidir. Nüksetmiş bir löseminin ikinci kez nüksetme ihtimali çok yüksektir. O hastaların hepsine nakil önerilir. 80 yaşında, karaciğeri iyi çalışmayan bir hastaya nakil düşünülmez. Lenfomalarda ise nüksetmiş hastalarda nakil yapılır. Bir hastaya ilk gelişinde nakil önerilmez. Fakat agresif olan bir lenfoma için, ilk nüksünde standart tedavi, kemoterapi sonrası otolog kemik iliği naklidir. Yaşı uygun olan kişilere belli bir kemoterapi sonrasında kendi kemik iliği nakli yapılır.”

‘‘HASTA ŞİŞMANSA NAKİL İÇİN BİR GÜN YETMEYEBİLİR’’

. Vericilerden ilik nasıl alınır? Vericilerin hastanede yatması gerekir mi? Herhangi bir acı hissedilir mi? İşlem sonrasında herhangi bir risk var mıdır?
“Vericiler önceden bankaya kan vermişse verici aranır. Hastanın ve vericinin uygun olacağı bir gün belirlenir. O günden önceki bir hafta boyunca bir ilaç alınır. Bu küçük bir iğnedir. İnsülin iğnesi gibidir. Karna yapılır. İğnenin amacı, kemik iliğindeki kök hücreleri kana çıkartmaktır. Bu iğne, kemoterapi sonrasında hastanın kemik iliğini tekrar kendisine getirmek için kullanılan bir iğnedir. Yan etkisi, bazı insanlarda kemik ağrısı yapmasıdır. Bunun için de hafif bir ağrı kesici işe yarar. Bu iğneyi beş gün aldıktan sonra kök hücrelerin toplanacağı merkeze gidilir. Orada da kan veriyormuş gibi kan alınır. Kan filtrelenir ve diğer taraftan geri verilir. Verici bu durumda kan kaybetmiş olmaz. O kanın içinden kök hücreler alındıktan sonra vericiye verilir. Bu işlemde elde edilen kök hücre hastanın kilosuna göre değişir. Verici olurken şişman olmak avantajdır. Ama alıcı için dezavantajdır. Çünkü o zaman alıcı daha çok hücreye ihtiyaç duyar. Hasta şişmansa nakil için bir gün yetmeyebilir. Bazen iki gün vermek gerekir. Ender olsa bile üç gün ardı ardına verilmesi gerekebilir. Bu hücreler vericiden alındıktan sonra dondurulur. Hastaya verilmek üzere saklanır. Hastaya verileceği zaman nakledilmek üzere çıkartılır.”

TÜRKÖK PROJESİ NEDİR?

. Sağlık Bakanlığı’nın ve Kızılay’ın ortak projesi olan TÜRKÖK nasıl çalışır?
“TÜRKÖK bir kemik iliği bankasıdır. TÜRKÖK ülkemiz için milli bir ihtiyaçtı. Tam uyumlu verici bulmak önemlidir. Tam uyumlu vericileri de hastanın soydaşlarından bulma ihtimali yüksektir. Amerika için beyaz bir Amerikalının ulusal bankadan bir verici bulma ihtimali yüzde 50’dir. Bir siyahinin ise yüzde 10’dur. Melezin ise yüzde 1’e düşer. Aynı şey Türkiye için de geçerlidir. Buradaki bir Türk vatandaşının yurtdışından verici bulabilme ihtimali düşüktür. Ayrıca yurtdışında bulunan her bir verici için yüklü bir miktar para ödenmesi gerekir. Bu da ülkemizin parasının dışarıya çıkması anlamına gelir. Hem hastalar hem de ülkemiz için böyle bir banka gereklilikti. Yakın zaman içinde kurulması ile 19 hasta bu bankadaki vericilerden faydalandı. Başvurmak için de Kızılay’a kan vermeye gidildiğinde bir form doldurmak yeterlidir. Verilen kandan bir tüp de bankaya gider.”

. Yaklaşık kaç kişi verici olarak bağışta bulunuyor?
“10 bin civarı kişi bağışta bulunmuştur. Fakat bu oran şuan için yetersizdir. Komşunuzun sizinle uyumlu olma ihtimali milyonda bir kadardır. Anlamlı bir rakam olması için bu oranın 250 bin civarına ulaşması gerekir. Bu da ancak 10 sene içerisinde planlanabilir. Bunun için de konuyla ilgili farkındalık arttırılmalıdır.”