Kök Hücre Hangi Hastalıkları Tedavi Edebiliyor?

Kök hücre nedir? Kök hücre tedavileri hangi hastalıklara umut olabilecek? Kalp krizi geçiren kişiye nasıl bir kök hücre tedavisi uygulanacak? Kök hücre nasıl damar şeklini alacak ve süreç nasıl işleyecek? Bir karaciğerin ya da kalbin iskeleti ne kadar zamanda kök hücreyle dolabiliyor? Gen tedavisi ve kök hücre tedavisi nedir, aralarında ne gibi farklar var?

Kocaeli Üniversitesi Kök Hücre Ve Gen Tedavileri Araştırma Uygulama Merkezi Müdürü ve Kocaeli Üniversitesi Sağlık Bilimleri Ana Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Erdal Karaöz, tıbbın mevcut olanaklarla tedavi edemediği birçok hastalığın tedavisinde kullanılmaya başlanan kök hücre ile ilgili sorularımızı yanıtladı.

. Kök hücre nedir?
‘‘Vücudumuzda yaklaşık 300 trilyon hücre vardır. Bunların bir kısmı gözü, karaciğeri ve böbreği oluşturur. Bu hücrelere vücut hücreleri denir. Kök hücreler çok azdır. Milyonda bir ya da çok daha düşük oranlarda bulunurlar. Bir karaciğer hücresi gibi fonksiyon görmeyen, farklılaşmamış ilkel hücrelerdir. Bu hücrelerin iki önemli özelliği vardır. Bunlar, yüksek çoğalım potansiyeli ve bu hücrelerin kaynaklandıkları dokulardan farklı dokuların organlarına dönüşebilme yeteneğidir. Kemikten bir kök hücre elde edildiğinde bu hücre laboratuarda kıkırdağa, karaciğer hücresine ya da sinir hücresine dönüştürülebilir. Son 10-15 yılda tıbbın kök hücre konusuna ilgi göstermesinin temel sebebi de budur. Yavaş yavaş bu hücrelerin farklı özellikleri de keşfedilmeye başlandı. Kök hücrelerin iki temel özelliği günümüzde modern tıbbın tedavi edemediği birçok sağlık problemleri için umut ışığı oldu.’’

“KÖK HÜCRELER MUCİZE DEĞİL”

. Kök hücre tedavileri hangi hastalıklara umut olabilecek?
‘‘Günümüzde onlarca hastalık ne yazık ki tıbbın mevcut olanaklarıyla tedavi edilememektedir. Bu hastalıkların hemen hepsi kök hücreden ümit bekliyor. Ancak kök hücreler mucize değildir. Kök hücrelerin gelecekte örneğin 100 hastalığın sadece 15-20 tanesine umut ışığı olacak. Mesela hastalığın erken dönemlerinde işe yarayacak ama uzun yıllar o hastalıktan muzdarip olan insanlarda belki de fayda sağlamayacak. Kök hücrenin işe yarayacağı hastalıklar şu başlıklar altında toplanabilir:

. Nörodejeneratif hastalıklar (kas ve sinir hastalıklarında çok büyük beklentileri olan hastalık grupları)

. Organ yetmezlikleri (nakil bekleyen hastalar için çok önemli)

. Otoimmün hastalıklar (diyabet, Crohn ve MS gibi hastalıklarda kök hücreden yararlanılıyor)

. Doku implantları (doku organ mühendisliğinde kök hücreler artık önemli bir faktördür. Kemik, kıkırdak, mesane, nefes borusu günümüzde kök hücreler kullanılarak yapıldı.

Bugün artık körlükten, genetik tabanı olmayan sağırlığa, otizme kadar kök hücreler kullanılmaktadır. Ancak hastalıkların kompleksi arttıkça bunlara kök hücreyle tedavi bulma şansı biraz daha azalır. Oluşma mekanizmaları anlaşılan hastalıklarda kök hücreler daha çabuk kullanılacaktır. Bunun ilk hedefi de kalp damar hastalıklarıdır. Kalp yetmezlikleri ya da kalp krizi sonucu ölmüş kalp dokusunu yeniden canlandırılmasında kök hücreler çok yakında rutin bir uygulama haline gelecektir.’’

‘‘BYPASSTA DAMARLAR KÖK HÜCREDEN ELDE EDİLECEK’’

. Kalp krizi geçiren kişiye nasıl bir kök hücre tedavisi uygulanacak?
‘‘Normal bypass cerrahisi sırasında hastaların kemik iliklerinden ya da yağ dokularından elde edilen kök hücreler damar değiştirilirken uygulanabilecek. Bypass için hastadan alınan damarlar kök hücreden elde edilecek. Ölmüş kalp dokusunu yeniden canlandırmak için hastadan elde edilen kök hücreler kalp dokusuna enjekte edilerek o dokunun yeniden canlandırılmasını sağlayacak. Birkaç yıl içerisinde bunlar son derece rutin hale gelecek.’’

. Kök hücre nasıl damar şeklini alacak ve süreç nasıl işleyecek?
‘‘Bir organ yapmanın ya da bir dokuyu üretmenin iki temel yöntemi vardır. Organlar üç boyutlu yapılardır. Bu üçboyutlu yapıları inşa etmek için önce organın iskeleti gerekir. İskeleti oluşturmak için laboratuarda kimyasal maddeler ya da matrixler kullanılır ya da bir kadavradan organ çıkartılıp o organ hücrelerinden arındırılır. Bu ikinci yöntemde deterjan ve solüsyonda birkaç gün bekletilerek o hücreler tamamen uzaklaştırılır. Kalan kısma da o organın iskeleti denir. O doku ya da organ takılacak kişinin yağ dokusundan, kemikliliğinden elde edilen kök hücrelerle iskeletteki boşluklar doldurulur. Daha sonra elde edilen doku ya da organ insana nakledilir. İki yıl önce İtalya’da bir kadın hastaya kadavradan alınan nefes borusu nakledildi. O kök hücreler orada nefes borusunun fonksiyonlarını gören hücrelere dönüştü.’’

. Bir karaciğerin ya da kalbin iskeleti ne kadar zamanda kök hücreyle dolabiliyor?
‘‘Bu organın büyüklüğüne göre değişir. Nefes borusu başarıldı ve şu anda kalp ile karaciğer üzerinde çalışılmaktadır. Bir kalp için ortalama 100 milyon hücre gerekir. Önce kök hücreler 100 milyon hücreye çıkartılmalıdır. Daha sonra belirli zaman aralıklarıyla o hücrelerin iskelete ekilmesi gerekir. O hücreye, ‘sen artık kalp dokusunun hücresisin’ diye emir verilmelidir. Bu emri de kimyasal uyaranlarla verilir.’’

“KÖK HÜCRELER İLKEL HÜCRELER”

. Kök hücrelerin beynini etkiliyorsunuz yani?
‘‘Kök hücreler ilkel hücrelerdir. Bu hücreler farklılaşmaya hazır şekilde beklerler. Gen transferiyle, kimyasallarla ya da hücreye mikroçip koyularak ona bu farklılaşma emri verilebilir. O emri alan kök hücre de, ‘ben artık karaciğer hücresi olmalıyım’ der ve karaciğer hücresi olur. Bu süreç organdan organa, dokudan dokuya değişir. Laboratuarda kök hücreden kemik yapmak için 28 gün, sinir yapmak için iki gün, kıkırdak dokusu için de üç hafta beklenir.’’

. Kocaeli Üniversitesi Kök Hücre ve Gen Tedavileri Araştırma Uygulama Merkezi’nde neler yapıyorsunuz? Türkiye’deki kök hücre çalışmaları ne durumda?
‘‘Kocaeli Üniversitesi Kök Hücre ve Gen Tedavileri Araştırma Uygulama Merkezi Türkiye’deki ilk araştırma ve geliştirme merkezidir. 2007 yılında faaliyete başladık. 2008 yılında da Hacettepe’de bir merkez kuruldu. Merkezde deneysel çalışmalar yapılmaktadır. İnsan ya da hayvan kaynaklı dokulardan önce kök hücre izole edilmektedir. Kök hücre aslında bütün organlarda vardır ama en kullanılabilir üç tane kaynak bulunmaktadır. Bunlar yağ dokusu, kemik iliği ve diş pulpasıdır. Gömük 20 yaş dişi varsa ve çekilmediyse, çekildiğinde dişin pulpasından kök hücre elde edilir. Bu çok önemli bir kaynaktır. Göbek bağı ve kordon kanından da kök hücre elde edilebilir. Eklemlerin arasındaki boşlukta bulunan sıvı da gene kök hücre kaynakları arasında yer alır.’’

“KÖK HÜCRELER GEN TEDAVİSİNDE DE KULLANILIYOR”

. Gen tedavisi ve kök hücre tedavisi nedir, aralarında ne gibi farklar var?
‘‘Kök hücre tedavisinin iki yöntemi vardır. Hücresel tedavide organın içerisine ya da damardan kök hücre enjekte edilerek hasta tedavi edilir. Hücresel tedavide önemli olan, kök hücrelerdir. İkinci yöntemde kök hücreler doku mühendisliğinde kullanılır. Her ikisinde de kök hücre vardır. Gen tedavisi ise çok farklıdır. Doğuştan bazı insanlarda bazı genler çalışmaz. Hücre çalışmadığı zaman sorumlu olduğu proteini üretemez. Eğer sorumlu olduğu protein yaşam için çok önemliyse bazen hastalar bu sebepten yaşamlarının belirli dönemlerinde kaybedilir. Bunlar için tek çare gen tedavisidir. O genin gen tedavisiyle yerine konması gerekir. Bunu yapmanın farklı yöntemleri vardır. O geni ait olduğu yere sokmak için taşıyıcılar kullanılır. En çok kullanılan taşıyıcılar da virüslerdir. Fakat virüsler bazı sorunlar çıkarabilir. Tümör oluşumları olabilir. Ama artık başka taşıyıcılar keşfedilmeye başlandı.

Vücuda bu geni sokmak için mutlaka aracıya ihtiyaç vardır. Ancak bu aracı, virüs olmamalıdır. Virüs olmayan daha sevimli taşıyıcılar da bulundu. Kök hücrelerin gen tedavisinde önemli biyolojik taşıyıcılar olduğu düşünülmektedir. Mesela hayvanlarda deneyler yapılırken hayvanın beyninin sağ lobuna tümör oluşturulur. Daha sonra beyninin sol lobuna da kök hücreler enjekte edilir. Belirli bir süre sonra o kök hücreler sağ lobda tümörün orayı istila edip yerleşirler. Bu deney bize kök hücrelerin hasarlı doku ya da organdan aldığı sinyallere göç ettiğini anlatır. İşte kök hücreler bu yüzden gen tedavisinde kullanılabilir. Kök hücrelerin o hasarlı bölgeye gidip hasarlı olan dokuya yerleşmesi takip edilir ve aktardığımız gen orada ki genlerle birleşerek çalışır. Gelecekte bu tedaviler gündeme olacaktır.’’