Korona Virüsü Tanısında Kullanılan PCR, Antijen ve Antikor Testleri

PCR, antikor, antijen ve hızlı test nedir? Bu testler nasıl yapılır? Birbirlerinden farkları nelerdir? Doğruluk payları nedir? PCR testi her vaka için aynı kalitede midir? Covid-19 testlerini her laboratuvar yapabilir mi? Bunların güvenilirliği nedir? PCR testleri alındıktan sonra laboratuvara götürülürken nelere dikkat edilmesi gerekir? Hızlı testler hangi durumlarda yapılır? PCR testleri yapılmadan önce kişiden nelere dikkat etmesi istenir?

Avrupa Laboratuvarlar Birliği (EUROLAB) Yönetim Kurulu Üyesi aynı zamanda Biruni Laboratuvarları Yönetim Kurulu Başkanı Dr. Ömer Güzel, Covid-19 tanısında kullanılan yöntemlerle ile ilgili bilgiler verdi.

PCR TESTİNİN KALİTESİNİ BELİRLEYEN ETMENLER NELER?

. PCR, antikor, antijen ve hızlı nedir? Bu testler nasıl yapılır? Birbirlerinden farkları nelerdir?

‘‘Günümüz tıbbında gerek teşhiste gerek tedavi takibinde laboratuvar test bulgularının karar verme mekanizmasındaki payı yüzde 70’dir. Dolayısıyla testlerin örnek alımından raporlanmasına, verilen raporun değerlendirilmesinden yorumlanmasına kadar her aşamasında hizmetin kalitesi ya da kalitesizliği çok büyük önem taşır. Covid-19 tanısında altın standart test; PCR testidir. Diğerleri ise çeşitli amaçlarla kullanılan ara yöntemlerdir. Öncelikle, insan sağlığında, ‘virüs öldürmez, bağışıklık sistemi öldürür’ sloganı çok kritik bir slogandır. Bireyin bağışıklık sistemi tam ve sağlıklı değilse bu bağışıklık sisteminin karşılaştığı yabancı mikroorganizmaların sebep olduğu unsurlar onu sağlıklı durumundan koparır. Bunlara karşı savaşacak olan sistem bağışıklık sistemidir. Dolayısıyla bağışıklık sistemimizin sağlıklı çalıştığından emin olmamız gerekir. Vücudumuzunda doğal ve edinilmiş olmak üzere iki bağışıklık sistemi vardır. Doğal bağışıklık sistemi mikrop vücuda girer girmez derhal mücadeleye geçer. Edinilmiş bağışıklık sistemimiz ise bir manada aşı dediğimiz tarzda vücudumuzun ürettiği antikorların faaliyetiyle bu yabancı mikroorganizmalara karşı savaş verir. Dolayısıyla bu savaşın içerisinde birçok faktör vardır. Özellikle PCR testinde, alınan örneğin tipi, örneği aldığımız swapların kalitesi, cinsi, alınış biçimleri, laboratuvara ulaşma şekli ve o aşamadan sonra yapılacak ön işlemler, çıkacak sonucun kalitesini çok net olarak ortaya koyar. 8-9 ay içerisinde birçok spekülasyonla karşılaştık ve tüm dünyada da spekülatif tartışmalar oldu. Yarım-bir saatte PCR sonucu verilmesi (hızlı testler) gibi dezenformasyonla da karşılaştık. Bu bilgi kirliliği karşısında da toplumun doğru karar vermesi çok güçleşti. Ama bu geçen sürede belki dünya tarihinin en yoğun araştırma dönemini de yaşadık ve çok değişik bulgular elde edildi.

‘‘PCR TESTİNDE GÜVENİLİRLİK YÜZDE 95’İN ÜSTÜNDE’’

Böyle bir virüsün ya da hastalık etkeninin değerlendirilmesi aşamasında yapılan çalışmalar üç ana başlık altında değerlendirilir. Birincisi, bunlar toplum sağlığı açısından ne mana taşıyor; hastalığın yükü nasıl dağılmış; nerede ve hangi gruplarda daha fazla, gibi soruları içeren sürveyans çalışmalarıdır. Sadece bir durum tespiti için yapılan çalışmalardır. Sağlık Bakanlığı’nın sahada yaptığı şu kadar bin kişiyi taradık şu sonuçları elde ettik dediği çalışmaların bir fikir vermesi içindir. Dünyada da böyle yapılır. İkincisi tarama testleridir. Tarama testleri, okul öğrencileri veya bir fabrikada çalışan işçiler gibi genel olarak belirli gruplara yapılır. Kesin teşhis koyabilmek için değil o popülasyonda ihtimali belirlemek için yapılır. Üçüncü grup, tanı testleridir. Tanı testleri bireyin durumunu tespit etmek için yapılır. Şu anda vücutta virüs var mı; virüs herhangi bir klinik bulguya eşlik ediyor mu; veya virüsün PCR testiyle tespiti negatif sonuç veriyor ama vücudun o virüse karşı oluşturduğu antikorlar mevcut mu? Bunlar ortaya ilginç tablo oluşturur. Bu tablonun birinci noktası PCR testidir. PCR testi, herhangi bir organizmanın derininde, bir DNA veya RNA’sına karşı buradan çoğaltılarak en düşük birimde dahi tespitini mümkün kılan bir yöntemdir. Bu, binlerce kere çoğaltılarak analiz tespit imkanları dahiline sokulur. Dolayısıyla SARS-CoV-2 virüsünün herhangi bir kişinin vücudunda varlığını gösterebilmek için bu virüsün minimal bir değerinin dahi o alınan örnek çubuğunun ucunda test ortamına gelmesi yeterli olur. Çünkü spesifik bir gen parçasıdır. PCR testinde, korona virüs grubunun diğer üyelerinin çapraz reaksiyon vermediği kanıtlanır. Çünkü bazı test yöntemlerinde çapraz reaksiyonlar neticesinde bir başka virüsün de yalancı pozitiflik verme riski ortaya çıkar. PCR testinde güvenilirlik yüzde 95’lerin üstüne çıkmaktadır.’’  

ANTİKOR VE ANTİJEN TESTLERİ

. Sürüntü testi nedir? Kan ile alınan testler hangileridir? 

‘‘Sürüntü testi aslında PCR testidir. PCR testi burundan ve genizden sürüntüyle alınan bir testtir. PCR testi vücutta virüsün bizatihi varlığını gösterir. Ama virüsün varlığı hastalık bulaştırma özelliği taşıyor mu taşımıyor mu onun cevabını vermez. Bulaş anından itibaren 7-14 gün zarfında PCR testiyle virüsün varlığı tespit edilmektedir. Antikor testi diye ifade edilen ve kanda bakılan testler ancak 7 günden sonra oluşmaya başlar. Bunların kanda kalma süreleri de değişir. Antikor testleri diye ifade edilen ikinci grup testler ise bu virüsün vücudumuz tarafından verilen yanıtını ölçen testlerdir. Bir de antijen testleri vardır. Bu sürveyans ve tarama amaçlı ihtiyacı karşılamak için, virüsün oluşturduğu proteinlerden geliştirilen hızlı bir testtir. Bu da yine saha çalışmaları için yani doğrudan diagnostic amaçlı kullanılır. Pozitif bulunursa kesin teyit edilmesi gerekir.’’ 

PCR YÖNTEMİNDE YALANCI NEGATİFLERİN SAYISI ARTARSA…

. PCR testi her vaka için aynı kalitede midir?

‘‘PCR bir yöntemin adıdır. Bugüne kadar sarılık testlerini ve diğer virüslerle ilgili testleri zaten bu yöntemle yapıyorduk. Covid-19 virüsünün tanısında kullanılan yöntemin güvenilirliği ise ayrı bir konudur. Ama hangi kitin kullanıldığı, örneği kimin ve nasıl aldığı, laboratuvara ulaşma aşamaları son derece kritik ve önemli hususlardır. Dolayısıyla yapılan bu testlerin kullanıldığı malzemelerin duyarlılıkları ve özgünlükleri birbirleriyle benzeşik değilse o zaman elma ile armudu kıyaslamış oluruz. Yalancı negatifliklerin sayısı artar. Yalancı pozitiflikler birçok hastalıkta önemlidir ama burada yalancı pozitifliğin bir sakıncası yoktur. Klinik bulgu yoksa bir sorun yaratmaz. Yani PCR’ınız pozitif dediğimiz zaman o hasta için bir hayati tehlike oluşturmaz. Sadece klinik bulgularla izlenir; akciğer filmi çekilir. Herhangi bir sorun yoksa kişi hayatına devam eder. Ancak yalancı negatif fazlaysa ve klinik bulgusu da yoksa o bireyi topluma bulaştırıcı unsur olarak hediye etmiş olursunuz.’’

COVID-19 TESTLERİNİ HER LABORATUVAR YAPABİLİR Mİ?

. Covid-19 testlerini her laboratuvar yapabilir mi? Sağlık Bakanlığı tarafından referans gösterilmeyen merkezlerin bu tür testleri yapma hakkı var mıdır? Bunların güvenilirliği nedir?

‘‘Türkiye’de maalesef bazı durumlarda testin fiyatı da en önemli kriter haline gelmektedir. Ama bugün için mesele testin güvenilirliği ve hayati risk konusudur. Çünkü önceleri sadece yaşlıları etkileyen bir hastalık olarak lanse edilirken daha sonra, gençleri de öldürdüğü ortaya çıktı. Virüs enfeksiyonundan etkilenip vefat eden 20-25 yaşındaki insanların bağışıklık sistemlerini bilmiyoruz. Belki arka planda yaşadıkları başka hastalıkları vardı. Ama muhakkak bağışıklık sistemlerinde sorun vardı. Bu hastalığın teşhisinde kullanılan altın yöntem PCR için Sağlık Bakanlığı’nın yetkilendirdiği 140 civarında laboratuvar vardır. Burada mesele, bu laboratuvarların hangi duyarlılıkta ve hangi malzemeyle çalıştıklarıdır. Mesela, örnek alırken hangi kurallara riayet ettikleridir. Bu testlerle ilgili reklamlarda, kendiniz de evde örnek alabilirsiniz, deniyor. Bu kesinlikle doğru bir yaklaşım tarzı değildir. Örneği alan eleman, bu konuda eğitimli ve deneyimli bir sağlık çalışanı olmalıdır. Niteliksiz örnek kesinlikle yanlış sonuç verir. Biz riske girmemek için önce boğazdan sonra da her iki burundan aynı swapla örneği alıyoruz. Dolayısıyla eğer varsa, mümkün olduğu kadar virüs miktarını tespit için çoğaltmış oluyoruz. Sadece boğazdan girip tek bir örnek almak ve bunu yaparken de çok ön saflarda çubuğu değdirip çıkarmak, örneği almamak demektir. Dolayısıyla çalışmanın kalitesi, kullanılan malzeme ve de sistem çok önemlidir. Kullandığımız kitlerin uluslararası referans çalışmalarıyla kanıtlanmış belgeleri vardır. Bunun en önemli unsurlarından birisi Amerika’daki Federal İlaç Dairesi’nin onayının alınmasıdır. Bütün dünyada geçmişte herhangi bir ürünün onayının alınması 1-2 sene sürerdi. Ama covid süreci bir farklılaşmaya neden oldu. Onay değil de hızlı bir ön kararla bu kitler devreye girdi. Ancak FDA’nın ön kararla onay verdiği kitlerin listesinde, bu kitlerden onayı geri alınanlar var. Uzak Doğu’dan ithal edilen kitlerin çoğunluğu o geri alınanlar listesinde. Maliyet uygunluğu ve daha ucuz hizmet verme kaygısıyla yapılan bu işler testin kalitesini de belirler. Maalesef sonuç olarak da yalancı negatiflikler yalancı pozitifliklere yol açar. Medyada PCR testlerinin güvenilirliğinin yüzde 50 olduğu haberleri çıkıyor. Bu ifade yönteme değil, kullanılan malzemeyedir.’’

‘‘NEGATİF YA DA POZİTİF TÜM SONUÇLAR BAKANLIĞIN SİSTEMİNE DÜŞER’’

. Hastaneler kendi laboratuvarlarında test yapabilirler mi? Negatif çıkan testleri Sağlık Bakanlığı’na bildirmeme hakları var mıdır?

‘‘Sağlık Bakanlığı’nın yetki verdiği laboratuvarların test sonuçlarını otomatikman Bakanlığın sistemine aktarması gerekir. Test sonucu negatif diye bildirmeme keyfiyeti yoktur. Bizde sonuçlar çıktığı an Bakanlığın sistemine düşer.’’

. PCR testleri alındıktan sonra laboratuvara götürülürken nelere dikkat edilmesi gerekir?

‘‘Doğru şekilde alınmış örneğin, laboratuvara intikal edilecek şekilde uygun bir ortamda korunması ve o şekilde gitmesi gerekir. İşini doğru yapan, prosedüre uyan laboratuvar o şartı sağlar. Ama örneği alan eleman bu işte yeterli eğitim görmemişse ve laboratuvar teknik bilgisine sahip değilse zaten daha baştan hatalı örnek alınmış demektir. Ondan sonraki aşamalarda da kullanılan test reaktiflerinin kalitesi çok önemlidir.’’

HIZLI TESTLER KİMLERE YAPILMALI?

. Hızlı testler hangi durumlarda yapılmaktadır?

‘‘Bir okul veya bin kişilik bir fabrika taranıyorsa hızlı testlerle ilgili tercih kullanılabilir. Böylece buralarda bir bulaş olup olmadığı tespit edilir. Orada birileri pozitif çıkarsa ondan sonra PCR bakılacaktır. Ama eğer 15-30 kişi gibi sınırlı sayıda insanın çalıştığı bir iş yerinde riske girmeden PCR testi yapılması en doğru tercih olur.’’

‘‘ANTİKOR TESTLERİNİN SONUCU AYNI GÜN, PCR’IN İSE ERTESİ GÜN ÇIKAR’’

. Antijen, antikor ve PCR testlerinin güvenilirlik oranları nedir? Sonuçları ne kadar süre sonra çıkar?

‘‘Antijen, antikor ve PCR testlerinin kaliteli kit ile kullanıldığında ve güvenilir ürünler olduğunda  doğruluk oranları yüzde 90’ın üzerindedir. Sürüntü, PCR testinde kullanılacak örneğin, kan da antikor testinde bakılan örneğin adıdır. Antikor testlerinde sabah alınan bir örneğin otomasyon sistemlerinde aynı gün sonucunun çıkması mümkündür. Fakat PCR testlerinde yoğunluk ve örnek sayısı fazlalığı nedeniyle bazen günün alınma saatlerine bağlı olarak sonuç ertesi güne kalabilir. Örneğin alınması, laboratuvara gelmesi, sisteme girmesi, sonucun çıkması, uzmanın onaylaması, üç saatte olacak bir iş değildir. Pratik olarak, laboratuvarda cihaza giriş aşamasından sonraki süreç üç, üç buçuk saattir. Dolayısıyla birtakım havaalanlarında uygulanan testlerin nasıl yapıldıkları, o süreçlerin nasıl ilerlediği normal koşullara çok uygun görülmemektedir.’’

PCR TESTİ YAPTIRMADAN ÖNCE… 

. PCR testleri yapılmadan önce kişiden nelere dikkat etmesi istenir?

‘‘PCR sürüntü örneği alınması için kişinin en az bir, bir buçuk saat öncesinden itibaren herhangi bir şey yiyip içmemiş olması; birtakım burun ve boğaz spreyleri kullanıyorsa bunları kullanmamış olması gerekir. Sürüntü örneğinin niteliğini bozmaması, sağlıklı bir örnek alınması için bu kurallara uyulması gerekir. Ayrıca analiz öncesindeki aşama da çok önemlidir. Örnek aynıdır ama farklı kişiler aldığı için iki farklı sonuç çıkabilir. Bu, PCR testinin çalışmadığı anlamına gelmez.’’

‘‘KAN TESTLERİNDE AÇLIK SÜRESİ 12 SAAT OLMALI’’

. Kan testleri için neden 8-10 saatlik açlık süresi gerekir? Tam açlık su bile içmemek midir? 

‘‘Birçok testimiz kandaki, kan yağlarının yüksekliği ile ilgilidir. Yemek sonrasında yükselen bir parametredir. Yemekten iki saat sonra kan verildiğinde test sonucu başka çıkar. İdeali 10-12 saatlik açlıktır. Bunun sebebi, bir dahaki gelişte aynı koşullarda gelindiğinden emin olabilmek içindir. Farklı koşullarda yapılacak test sonuçlarının hekimi yanıltmaması içindir. Örnek veren kişinin aynı standartta gelebilmesi için 12 saatlik bir açlık yeterli olur. İdeali, saat 8’de akşam yemeğini yedikten sonra sabah 8’e kadar herhangi bir şey yememektir. Ama bu sürede bir bardak su içilebilir veyahut doktorun tedavi amacıyla verdiği ilaçlar kullanılabilir. Ancak kan verilirken kullanılan ilaçlar söylenmelidir. Çünkü bazı ilaçların, bazı testlerin sonuçlarını etkilemesi söz konusudur. Kan verirken de bu ilaçların mutlaka bilgisinin verilmesinde büyük önem vardır.’’

‘‘İDRAR TESTİNDE İDEAL OLAN SABAH İLK İDRARDIR’’

. İdrar testinde kişiler nelere dikkat etmelidir?

‘‘İdrar testinde birçok parametreye bakılır. 24 saatlik idrar, sabah ilk idrar ve idrar kültürü için alınacak örnekler vardır. İdrardaki bir mikrop araştırması için bunların hepsinin örnek alma nitelikleri farklıdır. Laboratuvara gitmeden önce mutlaka hekimin talebi, laboratuvarla paylaşılmalıdır. O örneğin hangi koşullarla verilmesi gerektiğinin laboratuvardan bilgisinin alınması gerekir. Bazen özel kapların alınması ve özel koruyucuların olması gerekebilir. İdrarla gider, laboratuvara bir örnek verirsiniz ama aynı standardı yakalayabilmek için ideal olanı sabah ilk idrardır. Çünkü mesanede birikmiş idrar daha fazla bilgi verir.’’