Tüberküloz Çocuklara Nasıl Bulaşır?

RÖPORTAJ: Demet DEMİRKIR

Tüberküloz yani verem, bir enfeksiyon hastalığı olup dünya nüfusunun üçte birinin tüberküloz mikrobuyla karşılaştığı ancak mikropla karşılaşmış kişilerin yalnızca yüzde 10’unun hastalığa maruz kaldığı belirtiliyor.

Hastalık daha çok bağışıklık sistemi zayıf olanlarda görülüyor. Bunlar ise genelde bebekler oluyor.

Çocukluk çağı tüberkülozu hakkında bilgi veren Marmara Üniversitesi Çocuk Göğüs Hastalıkları Bilim Dalı’ndan Prof. Dr. Fazilet Karakoç, mikropla tanışmış bir süt çocuğunda hastalık geliştirme riskinin yüzde 45; 1 ila 5 yaşında bir çocuğun yüzde 24; ergenlerde ise yüzde 15 olduğunu belirtti.

Dünyada her yıl 1 milyon yeni çocuğun tüberküloz olduğunu söyleyen Prof. Dr Karakoç, her yıl 400 bin çocuğun ise tüberkülozdan öldüğünü kaydetti. Prof . Dr. Fazilet Karakoç, çocukluk çağı tüberkilozuyla ilgili sorularımızı yanıtladı.

. Çocuklarda tüberküloz nedir?
Tüberküloz dünyadaki en eski ve en yaygın enfeksiyondur. Mumyalarda bile araştırma yaptıklarında tüberküloza ilişkin bulgular elde edilmiştir, o yüzden binlerce yıldır insanlığın karşılaştığı bir hastalık. Dünya nüfusunun üçte biri tüberküloz mikrobuyla tanışmış. Bu insanlar daha sonra tüberküloz hastalığı geliştirebiliyor, sıklığı yüzde 10 yani mikropla tanışmış kişilerin yüzde 10’u hasta oluyor yüzde 90’ı ise hastalık geçirmiyor. Bu yüzde 10’a baktığımız zaman özellikle bağışıklık sistemi düşük olan kişiler ve bebeklerde, hastalık geliştirme oranının daha yüksek olduğunu görüyoruz.

Mikropla tanışmış bir süt çocuğunda hastalık geliştirme riski yüzde 45’tir. Örnek verelim; odada bir erişkin varsa ya da 1 ila 5 yaşında bir çocuk varsa bu oran yüzde 24’e düşüyor. Eğer bir adolesan (ergen) varsa bu oran yüzde 15’e düşüyor. Ortalama oran yüzde 10 ama çocuk ne kadar küçükse tüberküloz mikrobu ile karşılaştığında hastalık geliştirme riski o kadar fazla oluyor.

“Şu kadar çocukta tüberküloz vardır” demek çok zor genelde veriler erişkinlerden geliyor. Çocuklar balgam çıkaramadığı için ne kadar çocuk olduğu bilinmiyor ama dünyada her yıl 1 milyon yeni çocuğun tüberküloz olduğu, her yıl 400 bin çocuğun da tüberkülozdan öldüğü düşünülüyor.

Bağışıklık sisteminin zayıf olması, organ transplantasyonu yapılmış ve vücudun bağışıklığını baskılayan ilaçlar almış kişilerde, yaşlı insanlarda, kanser hastalığı olanlarda özellikle bağışıklık sistemi düşük olan kişilerde mikropla karşılaşma hastalık geliştirme riskini oluşturuyor.

ÇOCUK BÜYÜDÜKÇE RİSK AZALIYOR

. Özellikle tüberkülozun görüldüğü belli bir yaş var mı? Yoksa her yaş grubu tehlike altında mı?
Özellikle bir yaş grubu yok ama çocuk ne kadar küçükse hastalığı geliştirme riski o kadar fazla. Örneğin odaya hasta biri girsin ve üç çocuk olsun süt çocuğu, oyun çocuğu, ergen. Bunlarda en fazla hastalık geliştirme süt çocuğundadır. Çocuk büyüdükçe bu risk azalıyor.

. Çocukların tüberküloza yakalanmasındaki risk faktörleri nelerdir, aile bireylerinden bulaşması sık rastlanan bir durum mudur?
Tüberküloz solunum yoluyla bulaşır. Yani hasta olan bir kişinin öksürmesi, hapşırması gibi damlacık enfeksiyonuyla ulaşır. Bu kişi öksürdüğünde mikropları havaya atar, içinde mikrobun bulunduğu damlacıkları çocuk soluduğu zaman da tüberküloz mikrobuyla ilk defa karşılaşmış oluyor.

Mesela yürüyorsunuz yanınızdan tüberkülozlu bir hasta geçti ya da dolmuşa bindiniz dolmuşta da hasta biri vardı siz beş dakika sonra indiniz. Bu kadar kısa sürede tüberküloz gelişmez, çok korkmaya gerek yok. Tüberkülozun bulaşması için daha uzun süreli temaslar gerekiyor mesela aynı evde yaşamak gibi… Aynı çarşafı, çatal bıçağı, havluyu kullanmakla bulaşmaz bu bir damlacık enfeksiyonudur.

Yakın temas çok önemli, genellikle tüberküloz erişkin hastadan çocuklara bulaşır; çocuktan çocuğa tüberküloz bulaşması nadiren olur. Bazen çocuklar da erişkin tipi tüberküloz geliştirebilir. Bunun özelliği, daha ilerlemiş daha yaygın bir tüberküloz olmasıdır. Hasta öksürdüğü zaman dışarıya mikrop saçıyor. Çocuklukta genellikle böyle olmuyor, çocuklukta primer akciğer tüberkülozu dediğimiz akciğerin daha korunaklı bir tipi var ve öksürdüklerinde erişkinler gibi mikrop saçmıyor.

KORUYUCU TEDAVİ ÇOK ÖNEMLİ

. Tüberküloz hastasıyla teması olan çocuklar ne yapmalı?
Bu çok önemli bir şey çünkü çocuklar aileden tüberküloz kapıyor gidiyor tedavi almaya başlıyor. Oradaki doktorun şunu sorması gerekiyor: Nerede yaşıyorsunuz, kimlerle yaşıyorsunuz, evde çocuk var mı çünkü bu hasta tüberküloz ilaçlarını almaya başlasa bile en az üç dört hafta hala mikrop saçmaya devam ediyor. Kişi o süreç ve öncesinde de mikrop saçmaya devam ediyor, aynı evde yaşadığı çocuklara özellikle 15 yaşın altındaki çocuklara mutlaka koruyucu tedavi başlanması gerekiyor. 6 ay süreyle tek bir ilacın her gün alınması gerekiyor ki bu çocuklar ileride tüberküloz geliştirmesinler.

. Çocukluk çağı tüberkülozunun belirtileri nelerdir?
İki şekilde söyleyebiliriz birincisi genel bazlı yakınmalar olabilir ikincisi solunum sistemiyle ilgili yakınmalar olabilir. Tüberküloz mikrobu vücudun her yerini tutabilir. Eklemi, beyin zarını tutabilir ve çok farklı bulgular olabilir ama solunum sisteminden girdiği için en sık karşılaşılan formlardan biri de akciğer tüberkülozudur ama bu bir enfeksiyon, bu nedenle bulguları ikiye ayırmalıyız.

Bir genel bulgular hastanın ateşinin olması, terlemesinin olması özellikle de geceleyin, kilo kaybı, iştahsızlığın olması tüberkülozun genel bulgularıdır.
Solunum bulgularına gelince; öksürük özellikle de iki haftadan uzun sürüyorsa, balgam çıkarma, balgamla birlikte kan çıkarması, göğüste ağrı ya da nefes darlığı olabilir. Ama şunu ayırt etmek gerekir ki çocuklukta çok sık üst solunum enfeksiyonları oluyor öksürük, burun akıntısı, hapşırık bizim çocuklarda çok oluyor. Bir çocuk iki haftadan uzun süredir öksürüyorsa balgam çıkarıyor genel durumunda da halsizlik varsa şüphelenmek gerekir.

. Tüberkülozu kontrol altına alınmamış çocukların tüberküloz mikrobunu dışarıda özellikle de okulda başka çocuklara bulaştırma olasılığı nedir?
Genellikle çocuktan çocuğa tüberküloz bulaşmaz. Tüberküloz tanısı alan çocuğa tedavisini veririz ve çocuk okula gider, okula gitmesinde hiçbir sakınca yok ama tüberkülozun bazı formlarına sahip olan çocuklar, çocuklara da tüberküloz bulaştırabilir. Bu durumda doktor aileyi ve okulu bilgilendirir. Bulaştırma riski olan bu çocuğun üç hafta sonra ilaçlarını aldıktan sonra okula gitmesinde bir mahsur yoktur.

. Tanı için hangi yöntemlere başvuruyorsunuz?
Tüberküloz tanısının altın standardı bütün enfeksiyon hastalıklarında olduğu gibi aslında hastalığa yol açan mikrobun gösterilmesidir. Bu erişkinlerde çok kolay çünkü erişkinler balgam çıkarıyor, mikrobu gösteriyor ve tüberküloz tanısı alıyor o nedenle erişkinlerde tüberküloza çok daha rahat ulaşabiliyoruz.

Çocuklardaki sıkıntı balgam çıkaramamaları, tüberküloz tanısı ne yaparsanız yapın çocukların yüzde 30- 40’ında o mikrobu gösterebiliyorsunuz. O yüzden de biz bazı testler kullanıyoruz. Hastanın filmleri, klinik bulguları, akciğer filmleri ama yine de mikrobu gösterebilmek için bazı örnekler alıyoruz. Mesela balgam çıkaramayan çocuklardan açlık mide suyu alıyoruz. Üç gün üst üste mide suyu alınıyor, balgamı yuttuğu için mikrobu midesinden gösterebilir miyiz diye bakıyoruz. Eğer çok şüpheleniyorsak ve çocuğun akciğer bulguları varsa endoskopi yapıp akciğerin hava yollarının içine girip oradan balgam örneği alıyoruz.

Çocuklarda tüberküloz tanısı koymak çok zor ama bunu koyabilmek için dediğim gibi akciğer, radyoloji klinik bulgular, mikrobu göstermek için çeşitli vücut sıvı örneklerinin alınması ve bir de PPD testi (deri testi) var.

. PPD (deri testi) ne işe yarıyor?
Tanıda halen en önemli testlerden bir tanesidir. PPD ile tüberküloz yapan mikrobun hücre duvarından alınan bazı örnekler cildin içine enjekte ediliyor sonra vücudun buna verdiği reaksiyon 72 saat sonra ölçülüyor. Eğer bu reaksiyon verem aşısı yapılmış çocuklarda 15 milimetrenin üstündeyse bu tüberküloz açısından bizim için bir işaret ama bu test hiçbir zaman hastalık vardır ya da yoktur dedirtmiyor. Bu test bize çocuk hastalıkla karşılaşmıştır ya da karşılaşmamıştır cevabını veriyor.

EN ÖNEMLİ SORUN: DİRENÇ GELİŞTİRME

. Çocukluk çağındaki tüberküloz nasıl tedavi ediliyor? Erişkinlerin tedavisiyle aynı mı?
Erişkinlerin tedavisiyle aynı zaten çocuklar da mikropları erişkinlerden alıyorlar. Tüberküloz tedavisindeki en önemli nokta ilaçların düzenli ve tedavi süresince alınması. Uzun bir tedavi, ilaçlar düzenli alınmadığında ya da eksik alındığında en önemli sorun, direnç gelişmesi.

Direnç gelişimini önlemek için en az dört ilacın kullanılması gerekiyor. Bir çocuk için kolay değil her gün bu ilaçları kullanmak ama ilaçları düzensiz ve eksik alırsa mikrop o ilaçlara karşı direnç oluşturuyor. Bu kez iyice içinden çıkılmaz bir noktaya giriliyor, dirençli tüberkülozun tedavi edilmesi çok zordur ve hayati bir tehdit oluşturabilir.

O yüzden artık dünyada ve Türkiye’de yeni bir sistem uygulanıyor, direkt gözetim altında tedavi diye bir şey var. Alın bu ilaçları çocuğunuza verin denmiyor ailelere; aile dışından birisi o ilaçların verilmesinde sorumlu oluyor. Mesela bu kişi okul müdürü olabilir, öğretmen olabilir ya da her gün Verem Savaş’a gidiyor ve çocuk, ilaçlarını orada içiyor.

. Tüberküloz tedavisinin yan etkileri nelerdir?
Çocuklarda tüberküloz ilaçlarının yan etkileri fazla görülmüyor. En önemli yan etkiler; ciltte döküntü, karaciğer fonksiyon testinde yüksekliğe sebep olabiliyor. Bazen gastrointestinal rahatsızlık mide rahatsızlığına yol açabiliyor. Bazı ilaçlar var ki; gözde birtakım rahatsızlıklar yapabiliyor. Bunların belli aralıklarla izlenmesi gerekiyor ama bunlar çocuklarda çok nadir görülen yan etkiler.

Dolayısıyla rutin olarak tedavi öncesinde kan testleriyle onları izlememiz gerekmiyor. Takip edip, muayene edip eğer bazı klinik bulgular oluşursa yani kusma, sarılık olduğu zaman karaciğer fonksiyon testine bakıyoruz.

. Hastalık tamamen iyileşiyor mu?
Hastalık iyileşiyor, bu bir enfeksiyon hastalığı. İyi tedavi edilirse, direnç gelişimi söz konusu olmazsa tedavi edilir.

. Aşı tüberkülozdan korur mu?
Tüberküloz aşısı Sağlık Bakanlığı’nın rutin aşı programında ilk iki ay içerisinde çocuklara yapılıyor. Aşı, özellikle tüberkülozun hayatı tehdit eden ağır formlarından yüzde 80-85 olasılıkla koruyor ama bu aşıyı olduğunuzda artık tüberküloz olmazsınız diye bir şey yok. Genel olarak aşının tüberkülozdan koruyuculuğu yüzde 50 civarında ama aşıyı özellikle öneriyoruz.

ÇOCUK OKULA DEVAM EDEBİLİR

Tedavi süresi ne kadar, tedavi gören çocuk okula devam edebilir mi?
Tedavi süresi altı aydır. Dört ilaçla başlıyoruz ilk iki ay sonraki dört ay iki ilaçla devam ediyoruz. Çocuk okuluna devam edebilir. Erişkine benzer tüberküloz geliştirmiş çocuklarda tüberküloz çocuktan çocuğa bulaşabilir bu çocuklar ilaçlarını aldıktan üç hafta sonra doktorlarıyla iletişim halinde olup artık bulaştırıcılıkları olmadığı için okula devam edebilirler.

. Çocuklardaki tüberkülozu önlemek için ne yapılabilir?
Aşı yapılmalı ve tüberküloz tedavisi almış kişilerle teması olan çocukların koruyucu tedavi alması gerekir.