Uzamış Covid Tehlikesine Dikkat! Prof. Dr. Mustafa Altındiş Anlattı

Sağlığım İçin Herşey'in bu haftaki konuğu LongCovid-PostCovid - Uzun-Uzamış Covid'in kitabının yazarı Sakarya Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Mikrobiyoloji Uzmanı Prof. Dr. Mustafa Altındiş; akut covid, longcovid, uzun uzamış covid ve post covid hakkında merak edilenleri yanıtladı.

*Longcovid ile birlikte birçok kavram var hem postcovid, akut covid, uzamış covid ve uzun covid... Kısaca bu kavramları tanımlar mısınız?

Bir buçuk yıllık bir zamanı geçmiş aslında ne menem bir virüs aslında biraz sıkıntılı bir virüsle ve onun yaptığı hastalıkların döküntüleriyle uğraşmaya devam ediyoruz bir pandemiyle enine boyuna yaşıyoruz. Bütün doygunluğuyla yaşıyoruz. Bugün tabloya baktığımızda o mart 20'lerde ülkemize geldiği noktada çok fazla miktarda insanı etkilediği yine bir o kadar insanın yaşamını sonlandırdığı, yine bir grup insanın bu virüsle mücadele etmeye devam ettiğini ama bir çok insanın maske-mesafe gibi birtakım tedbirler alarak aslında korunmaya çalıştığını korunduğunu görmekteyiz. Dünyada 3. Büyük dalga devam ediyor tam da onun ortasındayız aslında ciddi bir aşılama programı yaşandı bu aşılama programının yaşandığı ülkelerde sayılar kısmen daha iyi ama hala bilmekteyiz ki 180'den fazla ülkenin %5'i kadar bile aşılanmadı. Yani aşıyla da alakalı ciddi erişim sıkıntıları devam etmekte. Bir yandan da mutasyonlar ve bunların getirdiği birtakım belirsizlikler devam etmekte.

"VİRÜS SİNİR SİSTEMİNDE YAYILIM GÖSTERİYOR"

Bugün longcovid bu hastalığın bir başka versiyonu olan aslında biraz da önemli bir kısmı olan longcovidden söz ediyoruz longcovid yaklaşık bir yıldan beri takip etmeye çalıştığımız okuduğumuz irdelemeye çalıştığımız yorumlamaya çalıştığımız bir konu. Bunların en başında da sinir sistemi geliyor aslında sinir sistemi nöroinvaziv bir virüs olduğu için virüsümüz maalesef sinir sisteminde çok daha geniş kapsamlı bir yayılım bir tutulum ve birtakım tırnak içinde hasar oluşturabiliyor.

Bunun dışında mide bağırsak sisteminde deride tabi dolaşım sisteminde belli bir miktar kanda bulunarak kanda tromboemboli veya bu kanda birtakım pıhtılaşma bozuklukları yaparak hastalıklar yapıyor bu akutform. Ama dahası bu hastalığın enfeksiyonu akut faz geçirdikten sonra ki burada birazdan takvimleri de konuşuruz akut fazda geçirdikten sonra yapılan çalışmalarda hatta bir telekonferans telemedicine çalışması diyelim hastalara bir kısmına 60 gün sonra yani taburcu olduktan 60. Gün aranması da ne tür şikayetlerinin devam ettiğinin sorgulandığı veya geçmişle ilgili sorununuz olup olmadığının sorgulandığı bazı çalışmalarda %60'lara kadar varan bireylerde en az bir şikayetinin devam ettiğinin bunu aslında solunumsal yakınmalar olduğu bazılarında miyalji dediğimiz Fibromiyalji dediğimiz sırt-bel ağrılarının devam ettiği kaygı bozukluklarının devam ettiği psikosomatik hastalıkların devam ettiği ve tabi ki en çok etkilenen alanlardan birisi olan akciğer solunum sistemi solunum yetmezliği olabildiği gözlemlenmiş.

"LONGCOVİD'DE SEMPTOMLAR UZUN SÜRE DEVAM EDİYOR"

Bunun üzerine bu hastalıkla alakalı biraz daha ileriye dönük yani biraz daha kapsamlı çalışmalar yapılmaya başlanmış ama longcovid ismini kim koymuş derseniz maalesef hastalarımızdan İngiltere’de hastalardan bir tanesi hastalığın tam geçmediğini hala semptomlarının devam ettiğinin hatta çok uzun bir süre devam ettiğini bunun artık bir uzun uzamış covid olabileceğini sosyal medyada paylaştığında bu ismi diğer sağlık çalışanları da beğenmiş olacaklar ki bunun adını longcovid yani uzun uzamış covid ya da post covid ki hepsini kapsıyor diye koymuşlar.

Yani uzun covid ya da longcovid aslında bir hastaların sosyal medyada koydukları bir isim ama o kadar etkilenmiş ki insanlar long covidi kullanır hale gelmişler biz de şu an maalesef günlük hayatımızda long covid diyoruz uzun uzamış covid ya da post covid dediğimiz akut enfeksiyondan sonra yaşadığımız belirtilerinin hala devam ettiği hastalık sürecini longcovid olarak isimlendirebiliyoruz.

* Longcovid diyebilmek için ne kadar bir süreden bahsediliyor?

Bu virüsle alakalı tartışmalı konulardan biri akut faz ne zaman bitiyor? Biz normalde bulaş sonrasında 10-15 gün sonra 14 gün sonra enfeksiyonun yavaş yavaş virüsün saçılımının atılımının azaldığını ve virüsün artık vücuttan atılmadığını vücutta dolaşımda olmadığını söyleyerek insanları en azından bu karantina dediğimiz evde kalma süreçlerinden bırakıyoruz. Ama yapılan çalışmalarda mesela virüs partikül yapılarının 40 gün kadar atılmaya devam ettiğini bazı solunumsal çıktılarla 10-12 gün kadar bile belki daha uzun süre virüsün ya da virüs parçalarının diyelim bulaştırıcı olmayabilir tabi ki canlı değil çünkü atılmaya devam ettiğini belirlemiş insanlar.

AKUT COVİD 1 AY , LONG COVİD 3 AY SÜREBİLİYOR

Şöyle akut faz dediğimiz, akut covid dediğimiz şey ilk 4 hafta yani bizim ilk 4 haftada belirtileriyle semptomlarıyla yaşadığımız enfeksiyon formuna akut faz diyoruz akut covid diyoruz. 4. Haftadan itibaren yaklaşık 3 ay kadar devam eden sürece ise uzamı covid ya da post covid diyoruz.

Ama long covid dediğimiz şey yaklaşık 90 günden sonra 90. Günden sonra enfeksiyonun bir şekilde tekrar yaşanır hale gelmesi yalnız long covid uzamış ve post covidi de kapsayabiliyor. Yani siz isterseniz daha doğru ve daha kolay bir anlatımla akut faz ve long covid fazı diye isimlendirmiş olalım akut faz hastaların ilk enfeksiyon yaşandığı bulaş sonrası ilk enfeksiyonun yaşandığı ilk 1 ay ilk 4 hafta gibi söyleyebilirsiniz sonrası biraz daha uzun faz olarak long covid ama alt açılımı uzamış ya da post covid olarak söylemek mümkün olabilir.

"45-90 GÜN SONRA PCR TESTİ TEKRAR POZİTİF ÇIKABİLİYOR"

Bir de re aktivasyon re enfeksiyon kavramları var bu da şöyle zaman zaman karışabiliyor hastalığın yeniden aktive olması yeniden harekete geçmesi virüsün tekrar pozitifleşerek var olması ya da yeniden bulaşı söz konusu olabilir. Re enfeksiyon ya da re aktivasyon dediğimiz şey de aslında enfeksiyon iyileştikten sonra en az 45 - 90 gün tekrar PCR pozitifleşmesi demek ki bu çoğunlukla 2. Bir enfeksiyon olarak belirti olabiliyor 2. Bir enfeksiyon olarak söylenebiliyor ki bunun aslında ayrımında en ideal yöntem önceki örnekle sonraki örneğin ki bunu zaten mikrobiyolog arkadaşlar çok iyi bilirler. Bunu yaptıklarını da biliyoruz zaman zaman sekans yöntemi dediğimiz virüsün alt detaylarını belirleyerek bu iki virüs gerçekten aynı mı yoksa yeni bir virüsle mi enfekte oldu bunun ayrılması şeklinde söz konusu olabiliyor.

Re enfeksiyon riski var hiç de azımsanmayacak oranda aslında yani kişiler tekrar enfeksiyonla karşılaşabiliyorlar. Danimarka’da farklı ülkelerde yapılan çalışmalarda enfeksiyonu geçirmiş ve tamamen iyileşmiş diyelim tırnak içinde bireylerin yaklaşık 45-90 gün sonra yeniden bir başka virüsle
ya da benzer bir virüsle enfekte olduğu benzer bir semptomda enfeksiyonu tekrar yaşadığını
biliyoruz bu %1'ler civarı yani %1 civarı insanlar maalesef enfeksiyonu tekrar yaşayabiliyorlar. Doğal enfeksiyon ilk geçirilmiş enfeksiyon re enfeksiyon olasılığını koruyor aslında ciddi anlamda koruyor ciddi anlamda bariyer oluşturuyor ama bu %80-90'lar civarında %10-15'lik oranda da maalesef tekrar bu korunma düzeyi düştüğü için yeniden enfeksiyonla enfekte olma durumu söz konusu oluyor.

"VARYANTLAR DEVREYE GİREBİLİYOR"

Burada varyantlar devreye giriyor acaba biz varyantla mı 2. Enfeksiyonu yaşıyoruz bununla alakalı çok çalışmalar maalesef henüz yok ama varyant ya da 2. Enfeksiyon belki biraz daha fazla yaşanıyor olabilir. Bu re enfeksiyonu ikiye de bölmek mümkün long covid şemsiyesi altında re enfeksiyonu şöyle söyleyebiliriz belki klinik re enfeksiyon ve epidemolojik re enfeksiyon. Klinik re enfeksiyon kişinin bizzat enfekte olarak tekrar ya da virüsün tekrar harekete geçmesiyle klinik semptomlarla yaşaması hali epidemolojik re enfeksiyon ise herhangi bir klinik belirti olmaksızın yapılan tarama esnasında bireyin PCR testinin pozitif çıkması olarak söylemek belki mümkün. Virüsün tamamen vücuttan atılamadığı tamamen vücuttan temizlenemediği durumlarda immün sistemle çok alakalı bunları çok daha detaylı konuşmak lazım tekrar virüsün toparlanması aktive olmasıyla da re enfeksiyon rölans ya da re aktivasyon kavramları kullanılıyor.

Bunlar biraz klinik tabirler biliyorum ama şunu hemen belirtmeliyim ki biz farklı bir virüsle karşı karşıyayız kişinin pek çok yandaş hastalığı kronik hastalıkları yaşı belki biraz cinsiyet, belki biraz doku uygunluk antijenleri gibi kavramlarla bireyler enfeksiyonu çok hafif formdan çok farklı formlarda seyrederek yaşıyor olabiliyorlar ve bunların bir kısmında re enfeksiyon re aktivasyon dediğimiz tekrar virüsün aktive olması ya da virüsün tekrar yaşanması söz konusu olabiliyor. Özetle son cümlem bir klasik akut covid tablosu sonrasında uzun covid dediğimiz şey içinde 2 alt birim de var aslında uzun uzamış covid ya da post covid. İlk 1-3 ayda olursa uzun uzamış covid, eğer 3 aydan sonra yaşanacak olursa post covid ya da post covid sendromu dediğimiz long covid şemsiyesi altında bahsetmek mümkün olabilir.

*90 gün gibi bir süreden bahsettiniz long covid için. Covid-19 geçiren bir kişide 90 gün sonra virüs aktif mi oluyor yoksa semptomları devam ettiği için mi long covid deniyor?

"LONGCOVİD'DE TEKRARLAYAN PCR TESTİ GENELLİKLE NEGATİF ÇIKAR"

Longcovidin bu 90 gün sonrasında biz longcovidin semptomlarıyla ilgileniyoruz, virüsün varlığı PCR testi çoğunlukla negatif oluyor. PCR testi çok yapılmıyor ama yapılsa da negatif olması bekleniyor. İmmün sistem yetersizliğinden dolayı virüsün bıraktığı hasardan dolayı birtakım belirtiler olarak devam ediyor. Yani longcovid 90 günden sonra yaşanan çok temel bir hastalık devamı şeklinde algılanabilir ve biz burada virüsün bizzat kendisini aktif olarak görmüyoruz ama 90 günden önceki uzun uzamış covid ya da post covid dediğimiz olgularda zaman zaman virüsün pozitifliğini tekrar gözlemleyebiliyoruz.

Burada bu re enfeksiyon re aktivasyon dediğimiz kavramlarda da virüs PCR testlerle çalışılıyor ve bazen gösterilebiliyor ama longcovid dediğimiz şey aslında enfeksiyonu geçirmiş bireylerde semptomlar bulgular toplamı bulgular birlikteliği gibi düşünülebilir. Daha doğrusu virüsün etkisinin kendisi olmasa da uzun süren döküntülüğü uzun süren belirtileri olarak söylemek ya da dokularda bıraktığı hasar olarak söylemek mümkün olabilir. Bunlardan bir tanesi de aslında monsitemik inflamasyon sendromu dediğimiz birden fazla sistemlerde inflamasyonla giren sendrom bunu misA ya da misC diye kısaltıyor bizim dergilerimiz kitaplarımız. misA erişkinlerde olan form, misC ise multisistemik yani birden fazla sistemle inflamasyonla giren sendromun çocuklardaki sendromu ve bu gerçekten bir arada konuşulmuştur çocuklarda çok daha farklı semptomlarla mı gidiyor diye birtakım testlerle birtakım yöntemlerle muhakkak test edilmesi doğrulanması gereken bir sendrom bir hastalık toplamı oluyor. Bu da yine long covid şemsiyesi altında konuşulması gereken değerlendirilmesi gereken bir konu. MisA ya da MisC sendromları.

*Longcovid görülme oranı covid geçiren kişilerde nedir? Ya da kadınlara erkeklere ya da yaş grubuna göre nasıl bir değişiklik gösterir?

"COVİD OLANLARIN EN AZ YÜZDE 5'İNDE SENDROMLAR SÜRÜYOR"

Şimdi longcovid dediğimiz şey enfeksiyonu bir kere akut olarak geçiren bireylerin bir kısmında farklı çalışmalarda farklı %5, %10, %60'lara kadar rakamlar var ama şöyle yapılan bir çalışmada bu biraz önce de bahsettiğim gibi telekonferans yöntemiyle tele tıp yöntemiyle aranan bireylerin % 60 kadarını belli bir semptomlardan en az bir tanesinin hala devam ettiği belirlenmiş. Bununla alakalı hala pek çok çalışmalara ihtiyaç var ama bunu muhtemelen yapılan çalışmalar çok daha net ortaya koyacaktır ama ben %5'ten daha az bir olgu olmadığını düşünüyorum yani enfeksiyonu geçiren bireylerin en az %5'inin muhakkak bir şekilde en az 3 ay boyunca semptomlardan bir tanesinin devam ettiğini düşünmekteyiz.

"LONGCOVİD KADINLARDA DAHA ÇOK GÖRÜLÜYOR"

Bu semptomlar isterseniz biraz da riskli bireyleri konuşalım kadınlarda biraz daha fazla gibi görünüyor o ilginç ayrıca yaşla ilintili ileri yaşlar bazen biraz daha post covid ya da long covid görülme sıklığını ortaya çıkarabiliyor. Birtakım yandaş hastalıklar birtakım kronik hastalıkların varlığı hem zaten akut fazında daha ciddi geçirmesini sağlıyor maalesef hem de ileri dönemde long covid yaşamayı biraz daha artıyor bu ihtimal biraz daha artıyor.

Virüs yükü dediğimiz şey yani ilk bulaşta ne kadar virüsle muhatap olundu maalesef bu da çok belirleyici oluyor. Gerek akut faz enfeksiyonunun ciddi seyretmesiyle alakalı gerekse yine post covid long covid sürecinde sürecin nasıl ilerlediğini bilmeyle alakalı. Virüs yükü gerçekten çok belirgin oluyor. Çünkü long covid dediğimiz şey aslında ilk akut fazda enfeksiyon geçirme biçimiyle de çok alakalı yani biz enfeksiyonu akut fazda biraz daha ciddi biraz daha yoğun biraz daha ağır tablolu geçirmişse long covid dediğimiz semptomların bazılarının devam ediyor olması ya da tekrar ilerleyen semptomların ortaya çıkıyor olması biraz daha fazla görünüyor olabiliyor çünkü burada kronik inflamasyonun şiddeti çok belirleyici oluyor.

LONGCOVİD BELİRTİLERİ

Hangi belirtiler long covidi çağrıştırıyor dersek; akut fazda covidi geçirmiş bireylerin bir kısmı ortalama 3 ay sonra hala devam eden semptomlarına rağmen hala çabuk yorulma, merdiven çıkarken bir hareket yaparken çabuk yorulma, nefes darlığı, uyku bozuklukları, hafıza sorunları ya da birtakım stres faktörünü çok yaşıyorlarsa bu aslında long covidin temel belirtisidir. Longcovid genel olarak halsizlik, ateş, kas ağrıları long covidin temel belirtileri oluyor.

Biz günün sonunda da muhakkak bunu söyleriz; postcovid ya da longcovid poliklinikleri açılmalı ve bunların belli bilgi birikimleriyle bu hastaları takip etmeleri gerekiyor.

BEYİN SİSİNE NEDEN OLUYOR

Sarscov2 virüsü aslında biraz çapraşık bir virüs yani çok sinir sisteminde hasar oluşturuyor demiştik, bu birtakım bilişsel bozukluklar beyin sisine neden olabiliyor. Beyin bulanması, kafasını toparlayamama, hatırlayamama, unutma belirtileri falan aslında çok net bir long covid belirtisi olabiliyor yine baş ağrısı uyku bozuklukları periferik birtakım işte bu ellerde uyuşmalar batma hisleri karıncalanma hisleri ya da his kayıpları gibi mesela parmak ucunda his kayıplarımız eğer bir covid geçirmişse bundan haftalar aylar önce ve hala bu elimizdeki uyuşukluk devam ediyorsa belki bir kontrol ettirmekte fayda var. Bir sersemlik hissi bu çok temel bir belirti ya da işte biraz yaşlılarda ciddi unutkanlık psikolojik bozukluklar vs. yine long covidin önemli belirtilerinden birisi.

Yine en çok etkilediği organ solunum sistemleri diye belirtmiştik yine burada nefes alıp vermede güçlükler nefes darlıkları nefes tıkanıklıkları öksürükler bu solunum fonksiyon testlerinde birtakım yetersizlikler azalmalar yine çok temel bir long covid uzamış covid belirtileri olabiliyor. Yine bir diğer önemli alan kardiyovasküler dediğimiz damar hastalıkları alanı yine burada da göğüs ağrısı çarpıntı göğüs kafesinde hassasiyet bu nefes alıp vermede veya göğüs kafesinde daralma göğüs kafesindeki ağrılar ve bununla ilintili birtakım semptomlar kalp kasıyla alakalı enflamasyon belirtileri de ventiküldis fonksiyonları dediğimiz kalp atım fonksiyon bozuklukları da yine kardiyovasküler yani kalp damar sistemindeki long covid belirtileri ve hemen akabinde mide bağırsak sisteminde de long covid belirtiler olabiliyor mesela bunlardan abdominal hassasiyet yani karna dokunduğunuzda karındaki hassasiyet hafif ağrılı bir durum. Yani bulantılar ishaller iştahsızlıklar tat kayıpları yine çok temel long covid belirtileri olarak saymak mümkün. böbrekleri de tutuyor böbreklerde de hasar olabiliyor özellikle akutrenal hasar dediğimiz böbrek hasarları da long covidde maalesef gözlenebilecek diğer belirtiler ve diğer yine en çok etkilenen alan da kas iskelet sistemimiz özellikle sırt ağrılarımız miyaljilerimiz eklem ağrılarımız yine long covidin çok temel belirtilerinden olabiliyor. Ve tabi ki psikolojik belirtiler psikosamatik belirtiler depresyon semptomları anksiyete kaygı bozuklukları gibi birtakım belirtiler de yine longcovidin psikolojik alandaki belirtileri.

Bir diğer temel alanımız kulak burun boğaz gerçekten saymakla bitmiyor maalesef long covidin yine kulak ağrıları kulak tıkanıkları boğaz ağrısı tat koku kayıpları gibi zaten çok konuştuk çok duyuldu ve yine baş dönemsi de yine long covidde gözlenebilecek kulak burun boğaz semptomları olabilir. Yine son olarak belki kısaca cilt dermatoloji cilt hastalıklarıyla ilgili belirtilerden söz edecek olursak cilt döküntüleri ve ciltte kızarıklar ve maalesef saç dökülmeleri ve son dönemlerde bunu çok duyduk ve çok konuşuyoruz saç dökülmeleriyle long covidin çok temel belirtilerinden olabiliyor. Bu belirtilerin herhangi biri ya da birkaçı bile aslında covid geçirmiş bireylerde long covidin hatırlatıcı belirtilerinden bir tanesi olabilir bununla alakalı belirtisi olan şikayeti olan yakınması olan ki belli kontrollere gitmesi gerekiyor muhakkak kontroller için ilgili kliniklere ilgili departmanlara başvurarak gerek bazı testler gerekse klinik muayene ve muayene kontrolleriyle sürecin devamını takibini sağlamak gerekiyor. Belki kullanması gereken ilaçlar varsa onları kullanması gerekiyor.

Topluma kazandırmayla ilgili rehabilitasyon varsa ki bu işin çok farklı boyutu gerçekten onla da alakalı birtakım rehberlikler birtakım sosyal hayata kazandırma çalışmaları da yapılabiliyor ki İstanbul Büyükşehir Belediyesinin galiba bir aktivitesini okudum bir yerde çok güzel yani özellikle covid geçiren bireylerin semptomlarıyla alakalı ve topluma kazandırılmasıyla alakalı bir rehber hazırlığı yapmışlar oldukça güzel detaylı bir hazırlık bu gerçekten çok değerli. Bazı üniversitelerin özellikle post covid long covile alakalı poliklinik ya da sağlık hizmeti sunmayla alakalı hazırlıklar yaptığını da bilmekteyiz.

*Yoğun bakımda covid atlatan bir kişinin longcovid geçirme olasılığı daha yüksek bu durumda aşı olanların longcovid geçirme oranları daha düşük diyebilir miyiz?

Tabi şimdi bu başka bir konu. Aşı ile biz enfeksiyondan korunuyoruz. Yani aşı gerçekten bu ispatlandı net olarak. Aşı belli bir süre de olsa bu enfeksiyondan koruyor. Şu anda geldiğimiz noktadaki başarı da aslında aşının başarısı. Aşılanan toplumlarda ciddi bir enfeksiyon oranında azalma var. Tekrar artmanın nedeniyse biz bireysel tedbirlere yeterince uymuyoruz aşılamak tabi ki long covidden de koruyor eğer sorunuz buysa çok net ifade edeyim. Aşılama long covidden kesinlikle dolaylı yoldan korur. Çünkü long covid, covid geçiren bireylerde sonradan yaşanan belirtiler toplamıdır yani biz covid geçirmeyen bireyde long covidi zaten konuşmuyoruz. Aşı da bizi covidden koruyacağı için ya da yoğun şiddetli geçirmeden koruyacağı için haklısınız aslında long covide de karşı dolaylı bir koruma sağlayacaktır. Tabi ki aşı hem toplumsal bağışıklığı sağlama ve yükseltme adına hem de virüsün aktif bulaşma döneminde antikorlarla virüsü nörtralize ederek bulaşmasını engelleme adına oldukça öncemli gerçekten.

*Longcovidin bulaştırıcılığı nedir?

"LONGCOVİD BULAŞTIRICI DEĞİL"

Long covid bulaştırıcı bir şey değildir. Long covid içerisinde biz çoğunlukla PCR testi yapmıyoruz yani virüsün varlığıyla alakalı bir belirleme çalışması yapmıyoruz. Burada daha çok covidi geçirmiş bireylerin sonraki dönemlerde hala belirtilerinin devam ediyor olması o belirtilerden bazılarının var olması veya yeniden aktive olması harekete geçmesiyle alakalı bir semptom belirti long covid. Long covidin ilk başlarında olan uzun uzamış covid veya post covidde ise özellikle uzun uzamış covidde ise PCR testiyle varlığı saptanabilir virüsün ama biz o aşamada da çok fazla PCR testiyle virüs varlığını test etmiyoruz bununla ilgilenmiyoruz. Şöyle virüsün aslında enfeksiyon sonrasında 14. Günden sonra aktif canlı bulaştırıcı enfeksiyon yapıcı formda kalmadığını düşünüyoruz böyle hareket ediyoruz. Bu anlamda virüsün hala vücutta olmadığını ama belirtilerinin yaptığı hasarın devam ettiğini hasarda bir çeşit değişim ve dalgalanmalar olduğunu bunun da tamamen immün sistemle virüsün alınma yüküyle alakalı dokulardaki hasarlanmayla alakalı olduğunu belirtmeliyim.

"BELİRTİLERİ DEVAM EDENLER MUTLAKA HASTENEYE GİTMELİ"

Burada özellikle antikorların immün sistem reaksiyonlarının enflamasyonun oluşan enflamasyon şiddetinin dokulardaki uzun soluklu yaptığı hasar ya da uzun soluklu oluşturduğu harabiyetle alakalı bir süreçte hala birtakım virüs partiküllerine karşı immün sistemin aktif olduğu ve immün sistemin yaptığı dolaylı hasarlarla aslında long covid belirtilerinin semptomlarının ortaya çıktığını belirtmeliyim. Bu tür şikayetleri olan bireylerin zaten bir sağlık teşekkülüne gitmesi orada bir enfeksiyon geçirdiğini ama enfeksiyon sonrası şu kadar zaman içerisinde hala bu belirtilerin geçmediğini belirtmesi halinde muhakkak orada birinci basamak yani bir aile hekimliği ya da herhangi bir eğitim araştırma devlet hastanesinde covidle ilgili poliklinik ziyaretleri esnasında muhakkak aslında birtakım kan testlerinin yapılması birtakım belirleyici tam kan sayımlarının elektrolit dengelerinin karaciğer böbrek fonksiyon testlerinin yapılması gerektiği yine kreotiknkinas didaimer heritin srp gibi inflamasyon testlerinin yapılması gerektiğini belirtmeliyiz.

Bu testlerle zaten enfeksiyonun şiddeti hastalığın durumu nereye kadar geldiği gibi bir takım ön verilerimiz burada bizim için belirleyici olacaktır. Yine bir akciğer film grafisi akciğerdeki hasarın akciğerdeki dokudaki oluşan yapının ya da o devam eden olumsuzluğun şiddetini bize çok net olarak gösterecektir özellikle solunum sıkıntısı olan bireylerin muhakkak akciğer grafisiyle bunun değerlendirilmesi çok daha anlamlı olacaktır. İdrar tahlili ki böbrek harabiyetini ortaya koymada çok anlamlı olacaktır. EKG çektirmede long covidde acaba kalpte herhangi bir problem kalıcı bir hasar var mı bir çarpıntı bir taşikardi bir kardiyovasküler hasar var mı yok mu bunun bilgilendirilmesinde EKG çok basit bir yöntem olarak bize çok fikir verir. Long covidde biz PCR istemiyoruz ama antikor testleri bakılabilir. En azından böyle şikayetlerle gelen bireylerde daha önce bu enfeksiyonu geçirdiğini ifade edebilir. Çok çok anlamlı bir şey değil ama PCR yerine antikor çalışmak belki enfeksiyonu geçirdiği ve bağışıklığını bir miktarda olsa kazandığını gösterecek bir temel test göstergesi olarak değerlendirilebilir.

*Normal covid-19'da PCR testi yeterliyken, longcovidde PCR dışında antikor testi, kan testi akciğer filmi mi isteniyor?

Evet bu testlerle akciğer damar pıhtılaşma faktörü gibi bir takım long covidin nereye tam olarak dokunduğu nerede tam olarak hasarlar yaptığını nerede yapmadığını aslında belirlemek bir tarama testi olarak da düşünülebilir değerlendirilebilir. Belki aile hekimliği sisteminde de muhakkak belli sürelerle belli kontrollerin yapılması tabi ki mali yükü var bunun çok iyi hesaplanması lazım bununla ilgili zaten bakanlık protokolü olacak çünkü iyi bir hasta öyküsü alınması gerekiyor. Sonra hastanın birtakım sosyo ekonomik düzeyi durumu çok önemli gerçekten tedavinin devamı bağışıklığın sürdürülebilmesi birtakım sosyal hizmetler alıp almamayla ilgili yetenekleri gibi birtakım ilave hastalıkların olup olmadığı ve bu hastalıkların varsa tedavisi muhakkak bu aşamada değerlendirilmesi bu belki diyabet olabilir böbrek yetmezliği olabilir karaciğer yetmezliği olabilir gibi birtakım hastalıklarda enfeksiyon ya da long covidin süreciyle alakalı çok net bize takip kolaylığı sağlayacaktır. Bu birinci basamakta hekim arkadaşlarımız gelen hastaların şikayetlerini öyküsünü dinledikten sonra çok iyi biliyor ve yapıyorlar da zaten bir kan basıncını nabız ateş solunum fonksiyonları solunum değerlendirilmesi oksijen miktarı aslında bizim için çok değerli bir akciğer kapasitesi göstergesi olabilir ve birtakım klinik değerlendirme testleriyle birinci basamakta bile muhakkak long covidin takip edilmesi sorgulanması değerlendirilmesi anlamlı olacaktır. Bu
akciğer grafisi de yine bizim için çok kıymetli bir akciğer sürecini ortaya koyan önemli testlerdir. Diğer bahsettiğimiz testler ise özellikle organların veya dokuların harabiyetini ve enflamasyonunu gösteren ve takipte kullanabileceğimiz anlamlı testlerdir.

*Long covide bağlı sisli beyin nedir?

O kitapta o bölümü yazan arkadaşımız detaylıca şunu ifade ediyor aslında bir nörolojik enflamasyon yani virüs en çok sinir sistemini nöro invaziv bir virüs olduğu için sinir sistemine girebilen sinir sistemine yerleşebilen orada enflamasyon yapabilen bir virüs olduğu için bir nöro inflamasyon bir nörel hadise bir nörel kusur oluşturuyor aslında bazılarında ve bunlarda gerçekten çok farklı semptomlar çok farklı belirtiler olabiliyor bu belirtilerden sizin de belirttiğiniz en önemlilerden birisi de belki sisli beyin dediğimiz hatırlayamama donuk kalma unutkanlık bilincini toparlayamam kelimeleri seçememe yanıt verememe bilişsel fonksiyonlarda azalma gibi birtakım belirtiler söz konusu oluyor bu çok temel bir aslında nöroinflamasyon hadisesi konunun uzmanları bunu çok daha detaylı söylerler anlatırlar ama virüsün oluşturduğu beyindeki ya da ilgili bölgedeki inflamasyonla hatırlayamama yanıt verme refleks geliştirme hatta denge kayıpları çok temel unutma halleri söz konusu olabiliyor.

Enfeksiyonu yaşayan akut olarak ilk fazı yaşayan insanların bir kısmında bu çok görülebiliyor ama long covidde çok daha belirgin hani tekrarlayan uzun uzamış covidde belki çok temel belirtilerden bir tanesi de sisli beyin dediğimiz beyin ya da bilinç bulanıklığı bilinci toparlayamama refleks olarak yanıt verememe zihnini toparlayamama bir şeyleri hatırlayamama gibi birtakım belirtiler nörolojik hasar olarak çok sıklıkla belirtiliyor hatta long covidle sisli beyin de artık özdeşleşmiş gibi hani long covid anlatırken sisli beyin de mutlaka belirti olarak karşımıza çıkıyor. Ama enfeksiyonu geçirmeyen bireylerin bir kısmında yapılan çalışmalar bu longcovid belirtilerinin bir kısmı onlarda da yaşanmış saptanmış hatta % 70'ler civarında bu belirtiler; sırt ağrısı, nefes darlığı çekiyor gibi olma birtakım bilinç kayıpları kaygı bozuklukları gibi belirtiler enfeksiyonu geçirmeyen bireylerde de özellikle covidin oluşturduğu kaygı bozukluğu toplumsal psikolojik bozukluk nedeniyle belirtilerin bir kısmı enfeksiyonu yaşamamış bireylerde de gözlenmiş bu da çok ilginç. Bir yüzyılda yaşanacak pandeminin tam da ortasındayız. Umarım sonuna doğru yaklaşıyoruz. Ama gerçekten çok büyük bir hadise. Çok büyük sosyal ekonomik siyasi pandemi işin sağlık boyutu bir yana toplumları çok büyük etkileyen bir pandemi. Hijyene mesafeye maske kullanmaya alışık toplumlarda bu biraz daha kolay atlatılmış işte Japonya örneği falan sık sık verilir. Ama bizim gibi akdeniz toplumlarında ya da biraz daha böyle kurallara daha az katılan toplumlarda biraz daha yüksek oranlarda etkilendiğimizi söylemeliyim.

*Sizin bir öneriniz var bu konu hakkında longcovid polikliniklerinin açılmasını öneriyorsunuz. Bu konuda neler söylemek istersiniz bu kliniklerin önemi nedir?

Bu bir öneri. Muhtemelen de yapılacak yapan yerler de olabilir. Şöyle tek elden tek yaklaşımla tek mantıkla aslında bu polikliniklerin covid geçiren bireylerin belli aralarla kontrole gelmesi ya da uzun uzamış covid yaşayan bireylerin benzer yaklaşımlarla aynı semptomların irdelenmesi aynı tedavinin uygulanması aynı protokollerin yapılması adına bu hastaların belli bir merkezden bilindik yöntemlerle bilindik tanı testleri uygulamasıyla ve yine bilindik önerilerle kontrol edilmesi takip edilmesinden yanayım ben.

Burada belirtilerden hangisi devam ediyor hangi testlerle bunu ortaya koymalıyız netleştirmeliyiz ve hangi yöntemlerle kontrolleri yapmalıyız tedavileri gerçekleştirmeliyiz. Tedaviden kastettiğim sadece ilaç tedavisi değil, muhakkak rehabilitasyon tedavileri belki bir egzersiz tedavileri. Belki teletıpla danışmanlık hizmetleri verilmeli. Yani hastaların yakınmalarının hepsitek tek ciddiye alınmalı hepsiyle iletişim kurulmalı. Aşılanmamışsa aşıya öncelik verilmeli. YataN hastalarda ayaktan hastalarda yaşlı komorbit yandaş hastalıkları olan olmayanlarda muhakkak hani çok merkezli çalışmalarda algoritma oluşturulmalı ve tanı kriteleri biyobelirteçler tedavi algoritmaları oluşturulmalı. Multidisipliner yaklaşımlarla bir hastaya yaklaşım protokolü oluşturulmalı ve bu özellikle bu hastaların sağlık hizmetlerine erişimi kolaylaştırılmalı. Muhakkak psikososyal destek ağlarına dahiledilmeli bunlar çok önemli gerçekten. Özellikle yaşlı bakıma ihtiyaç duyan bireylerde buna biraz daha ağırlık vermek anlamlı olacaktır.

İstanbul İl Sağlık Müdürlüğünün de korona virüsle alakalı bir telerehabilitasyon destek programı olduğunu belirtmiştim özellikle telefonla bir hat üzerinden ulaşıldığında bu hat üzerinden belirtilerin yapılması gereken tedavilerin alması gereken egzersizlerin beyan edildiği bir yardım hattının olduğunu belirtmeliyim. Yine bazı üniversitelerde bu long covid yaşayan bireylerin solunum fonksiyonlarını arttırma solunum fonksiyonlarını iyileştirmeyle alakalı birtakım egzersizler kursu verdiğini bilmekteyiz bu da gerçekten çok etkili güzel.

Özellikle diyafram egzersizleri ve diğer fiziksel kol bacak egzersizleri gibi hani ip atlama gibi egzersizlerle dinamizm kazandırma egzersizleri ve nefes alma verme tekniklerinin öğretildiği birtakım egzersizlerinde long covid polikliniklerde aktarılması bunun için birinci elden düzgün bir şekilde bu hastalarla ilgilenen alanların oluşturulması gerektiğine inanıyorum. Bu ümit ederim bir yerde gerçekleşir. Pandemi tam bitmedi ama pandeminin sonuna doğru yaklaştığımızı ümit ettiğimiz bu günlerde covidin uzun formlarının uzamış formlarının uzamış semptomlarının yaptıklarını muhakkak tek elden takip edilmesi ve irdelenmesi gerekir diye düşünüyorum. Akut covid geçiren bireylerin long covid fazında akutta ne tür belirtileri geçirmişse long fazında da benzer belirtilerle karşı karşıya kaldıklarını görmekteyiz.

Yapılan çalışmalar bunu da söylüyor. Akut fazda hangi belirtileri yaşamışsa işte yoğun bakımda ya da yoğun bakıma girmeden nefes darlıkları dolaşım problemleri böbrek problemleri belki birtakım psikosomatik belirtiler psikososyal belirtiler ne yaşamışsa long covidde de bir benzerini birebir neredeyse yaşayarak belki daha az formda daha hafif formda birebir yaşadığında yine çalışmalar göstermiş. Koku tat bozulmasıyla alakalı belirtiler çok netti delta varyantı da bunu birazcık değiştirdi ama özellikle modifiye koku rehabilitasyonu basamaklarıyla muhakkak koku kaybı olan bireylerin biraz uzun sürdüğünü uzun süren bireylerde üçer aylık dilimler şeklinde koku rehabilitasyonu uygulanabileceğini burada özellikle karanfilin limonun okaliptüs bitkisinin gülün kokularıyla koku eğitimi koku iyileştirme yöntemleri uygulanarak belki long covid dönemlerinde özellikle koku veren ürünlerle yapılan rehabilitasyon eğitiminin de yapılan uygulamasının da anlamlı olacağını belirtmek istiyorum.